De Amerikaanse televisie is in een ‘loopgravenoorlog’ terechtgekomen; Raymond Mens ziet hetzelfde in Nederland gebeuren

Raymond Mens is een graag geziene gast in radio- en televisieprogramma’s als het gaat over de VS. In de loop der jaren zag de Amerikakenner hoe feiten steeds minder belangrijk worden in het land. “Je kunt twee televisiestations aanzetten”, zegt hij, “en soms kan de waarheid volgens beide zenders totaal verschillen”.

Beroepsmatig kijkt hij veel Amerikaanse televisie. Van Fox News, dat dikwijls tot ‘rechts’ bestempeld wordt, tot MSNBC, dat juist weer in de linkerhoek zit. “Het viel mij op dat die twee werelden zo van elkaar verschilden. In mijn boek Nieuws als wapen probeer ik uit te leggen hoe de Amerikaanse televisie werkt.”

Tekst loopt door onder de afbeelding

De toon van het debat op deze Amerikaanse televisiestations is in de afgelopen jaren flink verhard. “Toen Fox News net was opgericht wilde de zender het nieuws van een andere kant belichten: een conservatieve kijk op het nieuws”, zegt Mens. “Na 9/11 werd de toon al een stuk harder. Fox News werd heel patriottistisch, andere zenders waren een stuk kritischer op de War on Terror die volgde na de aanslagen.”

Ideologische scheidslijnen
Niet alleen in de VS, maar ook in Nederland ziet Mens op televisie dat de ideologische scheidslijnen steeds meer vervagen. “In Nederland zie je het in de vorm van ombudspartijen. Maar in Amerika zitten de twee partijen muurvast. Men kruipt in de loopgraven. Het gaat er meer om een cultuurstrijd.”

Mens noemt Fox News-presentator Bill O’Reilly als voorbeeld. “Hij begon daar in de jaren 90 mee met zijn vaste rubriek ‘Idioten of patriotten’, waarin hij onderscheid maakte in wie de échte patriotten zijn. Het gaat niet meer over de vraag of de belastingen moeten worden verhoogd of verlaagd, of over de vraag of de ziektekostenverzekering door de overheid vergoed zou moeten worden. In plaats daarvan gaat het over wie er een échte Amerikaan is en wie niet.”

Die verharding is deels te danken aan het presidentschap van Donald Trump, zegt Mens. “Trump kon rechtstreeks inbellen bij de programma’s van Fox News.” En veel Nederlanders weten niet dat Fox in de VS inmiddels de meest bekeken kabelnieuwstelevisiezender is, zegt Mens. “Na de grote networken (ABC, CBS, NBC, red.) volgt direct Fox. Een CNN verbleekt daarbij.”

Mens ziet zo’n zelfde ‘cultuurstrijd’ nu ook overwaaien naar Nederland, zij het in een andere vorm. “Natuurlijk is in de VS alles extremer en groter, en gaat er meer geld in om. Vroeger had je binnen de publieke omroep ook de oude zuilen die een bevolkingsgroep vertegenwoordigden. Omroep WNL trad toe tot het bestel omdat men vond dat het tijd was voor een ‘nieuw rechts geluid.”

Ongehoord Nederland verkoopt, net zoals Fox, opinie als nieuws

En bij Ongehoord Nederland ziet Mens een andere parallel met de VS: “Ze verkopen opinie als nieuws. Dat doet Fox News ook. En CNN vervalt hier ook vaak in. Mensen denken dat ze naar het nieuws kijken, maar ze kijken in feite naar een opinieprogramma. In Nederland schuurt het extra, omdat Ongehoord Nederland onderdeel is van het publieke bestel. Het wordt dus door de belastingbetaler betaald. Los van de wet kan de publieke omroep er ook iets van vinden. En als Ongehoord Nederland een conflict krijgt binnen de publieke omroep, wie zegt dat ze geen rijke geldschieter kunnen vinden en ze hun werkzaamheden elders voortzetten?”

Johan Derksen als ‘pratend hoofd’
Talkshowhosts – of “pratende hoofden” zoals Mens ze noemt – zoals Fox News-presentator Tucker Carlson vind je in Nederland minder sterk dan in de VS. “Maar Johan Derksen is er wel een goed voorbeeld van. Het voordeel is wel dat hij niet op een nieuwszender zit, waar er iedere avond vijf á zes Johan Derksens voorbijkomen.” Volgens Mens is het geval van Derksen nog duidelijk dat het om zijn mening gaat. “Carlson zegt óók dat mensen duidelijk naar zijn mening kijken, maar veel kijkers nemen die mening aan als feit.”

Met de komst van streamingsdiensten kijken steeds meer mensen alleen nog maar naar lineaire televisie voor nieuws, sport en duiding. En talkshows zetten vaak – bewust of onbewust – twee grote tegenstanders tegen elkaar. Mens: “Conflict scoort, net zoals in de VS.”

Conflict scoort, net zoals in de VS

In zijn boek schetst Mens drie verschillende fases van de kabelnieuwszenders in de VS. “Vanaf de jaren tachtig werd nieuws als geldmachine gezien. Eerst was het een publieke dienst, tot grote bedrijven er geld in zagen. In de tweede fase werd nieuws meer gezien als een tegengeluid. Daardoor ontstond Fox News. In de derde fase, de fase waar we nu eigenlijk inzitten, wordt nieuws als politiek wapen gebruikt.”

Tekst loopt door onder de afbeelding

Foto: Anouk de Kleermaeker

Tweestrijd
Als voorbeeld noemt Mens Kyle Rittenhouse, de Amerikaanse tiener die als minderjarige drie mannen neerschoot. Maar volgens oud-president Trump en Fox News-presentator Carlson was zijn aanslag zelfverdediging. “De politieke tweestrijd vertaalt zich in hoe de Amerikaanse president Joe Biden en Trump reageren. In de jaren 1990 is het nieuws steeds meer opinie geworden, wat direct zorgt voor conflict. Er worden twee tegenpolen tegenover elkaar gezet, en de kijker moet maar uitmaken wat de waarheid nou precies is.”

Daarmee is ook de rol van de presentator, die in zulke situaties functioneerde als scheidsrechter tussen de twee partijen, min of meer verdwenen, zegt Mens. “Er zijn nog wel factcheckers, maar op televisie zie je ze niet meer.”

Je zou kunnen stellen dat Fox slechts een druppel op de gloeiende plaat is: de zender bereikt zo’n 4 tot 5 miljoen Amerikanen, terwijl er ruim 320 miljoen mensen in de Verenigde Staten wonen. “Voor Republikeinse kiezers is Fox News de grootste bron van informatie. En op Fox wordt de hele dag door dezelfde boodschap verspreid. Dat zorgt voor invloed.”

Sceptisch
Is er nog hoop voor de toekomst? “Aan het einde van het boek zul je je als lezer afvragen wat de waarheid nou eigenlijk is en hoe je daar als kijker uitkomt. De verharding zal toenemen en er zal nog meer geld in de Amerikaanse televisiewereld omgaan. Tegelijkertijd zie je dat CNN zich presenteert als onafhankelijke en neutrale nieuwszender. Ik ben sceptisch over de toekomst.”

Een bron is geen bron, dat zou ook moeten gelden voor de televisiekijker

Omdat veel Amerikanen naar gelang hun politieke voorkeur vaak maar naar één zender kijken, ziet Mens dat veel van hen zijn gaan geloven in de waarheid die verkondigd wordt op ‘hun’ zenders. “De beste remedie daartegen is dat je eigenlijk al die zenders moet kijken. Maar in de praktijk doen Amerikanen dat niet. Republikeinen kijken geen MSNBC. Je moet eigenlijk van alles een beetje kijken en daarop je mening baseren. Dat zou ook in Nederland een goede remedie zijn. In de journalistiek zegt men “één bron is geen bron”. Dat zou ook moeten gelden voor de televisiekijker.”