Citaatrecht voor Google?

In Duitsland en Frankrijk dreigt Google geld te moeten gaan betalen aan krantenuitgevers voor het overnemen van koppen en zinnen uit artikelen in de resultaten van zijn zoekmachine en Google News. Het Duitse parlement buigt zich de komende maanden over twee wetsvoorstellen die de regering deze zomer indiende. Het ene wetsvoorstel legt een betalingsverplichting op voor het commer­cieel doorplaatsen van koppen en intro’s van artikelen. Dat valt normaal gesproken onder het citaatrecht. De nieuwe wet maakt echter een uitzondering voor sites die geld verdienen met het overnemen van materiaal van anderen, de zogeheten aggregators. De bekendste van dit soort diensten is Google News, dat op 72 landenedities automatisch linkt naar artikelen uit meer dan 50.000 nieuwsbronnen.

Een tweede wetsvoorstel gaat over het verplicht betalen voor doorplaatsen door zoekmachines en aggregrators van materiaal dat elders op internet al is gepubliceerd. Ook in Frankrijk is er een soortgelijk wetsontwerp in de maak. Premier François Hollande voerde er al overleg over met Google-topman Eric Schmidt, voorlopig zonder concreet resultaat.

Achter de wetsvoorstellen zit een jarenlange lobby vanuit uitgevers. Ook speelt mee dat de overheid en de politiek de noodlijdende krantensector willen helpen, maar liever niet uit de eigen staatskas. De Duitse uitgevers voeren al sinds begin 2009 campagne voor de nieuwe zoekmachinebelasting. Ze zien hierin een compensatie voor de teruglopende omzet door de opmars van gratis online nieuws, dat deels van hen wordt overgenomen door allerlei sites en blogs. Google maakt al dat gratis internetnieuws makkelijk vindbaar en verdient bovendien aan inkomsten van advertenties naast de zoekresultaten, zo klagen de uitgevers. Maar in de Bundestag zijn er ook tegenstanders. Jimmy Schulz, parlementariër van coalitiepartij FDP, zegt in de Financial Times dat krantenuitgevers tijdens de ‘internetrevolutie’ hebben zitten slapen. Zoekmachines kunnen volgens hem juist veel bezoekers opleveren. ‘Deze wet is als het eisen van restaurantgidsen om te betalen voor het bespreken van restaurants.’

Google protesteert zowel in Frankrijk als Duitsland tegen de plannen. Het bedrijf ziet de bui al hangen. Ook in Italië, Oostenrijk en Zwitserland gaan nu stemmen op voor soortgelijke regelgeving. En honderdvijftig Braziliaanse kranten boycotten Google News sinds kort. Zij stellen dat lezers minder doorklikken omdat ze genoeg hebben aan de korte overzichten van Google.

Eurocommissaris Neelie Kroes (Digitale Agenda) zegt ook te studeren op eventuele maatregelen, waarvan alle Europese nieuwsmakers financieel zouden kunnen profiteren. Google waarschuwt voor de gevolgen. ‘Dit plan pakt nadelig uit voor het web, consumenten en uitgevers. Het zou de toegang tot informatie op het internet voor alle Duitsers drastisch beperken, en leiden tot juridische onzekerheid en kosten voor iedereen. Het zou bovendien de vernieuwing die zo belangrijk is voor uitgevers die nieuwe lezers en inkomsten willen genereren, afremmen’, zegt woordvoerder Mark Jansen van Google.

Zoekmachines en nieuwsaggregators zouden er voor kunnen kiezen om niet meer te linken naar krantensites om zo de betalingsverplichting te omzeilen. Dat leidt volgens Google juist tot een afname aan bezoekers. Belgische krantenuitgevers kozen er vorig jaar, na een gewonnen rechtszaak rond Google News, uiteindelijk weer voor om hun sites toch te laten opnemen in Google’s nieuwszoekmachine. De reden: ze zagen het verkeer aan hun sites te zeer dalen. Op dit moment ontkent Google dat het zal stoppen met linken naar krantensites als de wetsvoorstellen het halen. ‘We richten onze aandacht momenteel op het duidelijk maken van de gevolgen aan beleidsmakers’, aldus Jansen. Het bedrijft zegt zich in elk land aan de geldende wetten te willen houden.

‘We hebben de afgelopen jaren een gevoeligheid voor samenwerken met rechthebbenden ontwikkeld’, vertelt Google-manager Bradley Horowitz tijdens een bijeenkomst met Nederlandse journalisten in Amsterdam. Hij wijst op het succes van YouTube, waarover rechthebbenden ook jarenlang een felle strijd voerden. Uiteindelijk betaalt Google nu in veel landen, ook in Nederland, jaarlijks miljoenen euro’s aan royalty’s voor het gebruik van muziek en beelden in filmpjes die gebruikers uploaden. ‘Het gaat erom het publiek uit te breiden, zodat iedereen er beter van wordt, ook rechthebbenden. Het oplossen van dit soort problemen is complex. Maar we hebben het hart op de juiste plek’, zegt Horowitz met een indirecte verwijzing naar Google’s officieuze bedrijfsmotto ‘Don’t be evil’.

Als de nieuwe wetten er komen, lijkt een gang naar de rechter voor Google onvermijdelijk. Want of de Duitse en Franse plannen juridisch standhouden is volgens auteursrechtenexperts nog maar de vraag. Er valt veel op af te dingen. ‘De Europese auteursrechtrichtlijn uit 2001 gaat uit van een zogenaamd gesloten stelsel van beperkingen. Als dit als een nieuwe beperking moet worden beoordeeld, dan is het wellicht in strijd met de Europese richtlijn’, aldus advocaat Christiaan Alberdingk Thijm, gespecialiseerd in auteursrecht.

Ook ICT-jurist Arnoud Engelfriet denkt dat het juridisch nog een hele kluif wordt voor de Duitse en Franse wetgever. ‘Het auteursrecht is namelijk vérgaand Europees geharmoniseerd. Je mag als land niet zomaar extra uitzonderingen invoeren, of juist de Europese uitzonderingen beperken.’ De Europese auteurswet biedt een uitzondering voor ‘het citeren ten behoeve van kritieken en recensies en voor soortgelijke doeleinden’. Engelfriet: ‘De Google-wet zou dan moeten bepalen dat indexeren en tonen in zoekmachineresultaten niet “soortgelijk” is. Dat kan, maar de Europese rechter moet bepalen uiteindelijk of dat toegestaan is. Als die vindt dat Google écht gewoon citeert, dan zal die wet onderuit gaan.’

Toch is er tegen Google volgens Alberdingk Thijm juridisch wel het een en ander in te brengen, maar dat gaat dan vooral over de Google cache-functie, de tijdelijke kopie van complete webpagina’s in de zoekresultaten, ook van krantenartikelen die soms niet meer online staan. Eerder verloor een Deens bedrijf een rechtszaak bij het Europese Hof over het principe van een cache-kopie, die volgens de rechter niet slechts een ‘reproductie van voorbijgaande aarde’ was. ‘Deze uitspraak zou wellicht ook van toepassing kunnen zijn op Google News’, stelt Alberdingk Thijm.

In Nederland zijn er nog geen initiatieven voor een ‘zoekmachinebelasting’. Het Nederlandse Uitgevers Verbond (NUV) laat desgevraagd weten de ontwikkelingen in het buitenland nauwlettend in de gaten te houden. ‘Het NUV onderneemt vooralsnog geen actie’, aldus Michiel Kramer, hoofd economische en juridische zaken. Stichting LIRA zou freelance journalisten in de kwestie met Google kunnen vertegenwoordigen, maar heeft nog geen reactie. Google-woordvoerder Jansen weet niet of er Nederlandse uitgevers zijn die de kant van Duitsland en Frankrijk op willen. ‘Maar we beantwoorden uiteraard graag vragen van uitgevers.’

Uitgevers die niet in Google willen staan kunnen er overigens allang voor kiezen om niet opgenomen te worden. Maar dat zou ze volgens Google bezoekers en dus geld kosten. Jansen: ‘Wij denken dat onze diensten veel verkeer naar sites trekken en daardoor uiteindelijk via advertenties naast de artikelen de nodige inkomsten opleveren.’ Google stuurt uitgevers maandelijks meer dan 4 miljard kliks, waarvan 1 miljard via Google News. ‘Dat zijn 100.000 “business opportunities” per minuut voor uitgevers. Wij zien dat veel gebruikers dankzij Google News juist ook nieuwe publicaties ontdekken, wat het verkeer naar die sites ten goede komt’, aldus Jansen. Een opt-out voor uitgevers is op basis van het Duitse en het Franse wetsvoorstel onvoldoende voor sites als Google News om onder de betaalverplichting uit te komen.

‘De kranten willen eigenlijk van twee walletjes eten. Ze willen zowel doorzocht worden als een vergoeding’, aldus Alberdingk Thijm. De initiatieven in Duitsland en Frankrijk gaan volgens hem eigenlijk niet over auteursrecht, maar over geld. ‘Het gaat slecht met de dagbladen en de overheid schiet te hulp met financiering uit andermans zak. De vraag is of de overheid er niet beter aan doet zelf een steentje bij te dragen.’