Plasterk, steun journalisten, geen kranten

Minister Plasterk van Onderwijs, Cultuur & Wetenschappen is bezorgd over de toekomst van de journalistiek. Die staat aantoonbaar onder druk. Al jaren trouwens. ‘Voor een parlementaire democratie zijn onafhankelijke, kritische en pluriforme media van levensbelang’, stelde Plasterk vast in zijn brief aan de Kamer van 14 november 2008. Hij kreeg vorige week bijval van oud-SP-leider Jan Marijnissen, die bij het in ontvangst nemen van de Machiavelliprijs zijn zorgen uitte over de vrije pers.
Plasterk ziet de zorg voor een onafhankelijke pluriforme pers als overheidstaak. Dat is een prijzenswaardig streven. Maar we moeten duidelijk onderscheid maken tussen de journalistiek enerzijds en de ondernemingen die de investeringen in de kwaliteitspers rendabel trachten te maken anderzijds. Het vanuit de overheid ondersteunen van de journalistiek is waarschijnlijk noodzakelijk, het financieel stutten van kwakkelende persbedrijven is dat zeker niet.
Kwalitatief hoogwaardige journalistiek is tijdrovend en prijzig en het zakelijke model ervan is - althans in Nederland - altijd risicovol geweest. De financiële opbrengsten van investeringen in bijvoorbeeld onderzoeksjournalistiek zijn moeilijk meetbaar. In belangrijke journalistieke onthullingen moet vaak langdurig worden geïnvesteerd, zonder dat belangwekkende en spraakmakende uitkomsten zeker zijn. Datzelfde geldt voor diepgravende reportages uit conflictgebieden als Afghanistan, Irak of elders. Ook voor die onafhankelijke berichtgeving is veel geld nodig.
Maar de financiële ruimte voor omvangrijke journalistieke projecten wordt er voor de meeste hoofdredacties niet groter op. De oorzaken - waaronder teruglopende aantallen abonnees en tegenvallende reclame-inkomsten - besprak Plasterk ruimschoots in zijn brief. Intussen brokkelen de Chinese muren tussen redactie en commercie - onder druk van op rendement gerichte aandeelhouders - steeds verder af.
Internet als vervanging van het 19de-eeuwse krantenmodel is voor de kwaliteitspers geen alternatief. De verdienmodellen zijn nog niet zover ontwikkeld dat er werkelijk professionele journalistiek uit kan worden betaald. Naar onze overtuiging is dit slechts een kwestie van tijd. Naarmate meer onafhankelijke en ondernemende journalisten (al dan niet noodgedwongen) de overstap naar internet serieus durven wagen, zullen de innovatie en de noodzakelijke Schumpeteriaanse creatieve destructie vanzelf plaatsvinden.
Maandag lanceerde boardroom consultant Burt Rost van Tonningen een nieuwssite met vier oud-krantenjournalisten; ex-HP/De Tijd hoofdredacteur Henk Steenhuis sleutelt aan een journalistiek blog, evenals een groep conservatieve courantiers en behoudende tijdschriftscribenten.
Ook op internet is een grote behoefte aan betrouwbare en kritische informatie. Een deel van het noodzakelijke luis-in-de-pelsgedrag ontstaat al (bijvoorbeeld bij infotainmentsite GeenStijl). Maar Nederland kent nog geen journalistieke kwaliteitsmerken die op internet floreren, zoals in Amerika, waar bijvoorbeeld de nieuwssite The Huffington Post bestaat.
De minister maakt zich met recht zorgen om het toekomstige aanbod van hoogwaardige journalistiek. Volgens hem legitimeert dat ‘een actief overheidsoptreden, met name bij dagbladen, nieuwsbladen en opiniebladen’. Zijn conclusie is zeer betwistbaar. Het waarborgen van hoogstaande kritische journalistiek betekent niet automatisch dat hij zich moet mengen in bedrijfsmatige aangelegenheden van een bepaald type persbedrijf.
Inmiddels heeft de minister de Tijdelijke Commissie Innovatie en Toekomst Pers in het leven geroepen, die onder leiding staat van voormalig cultuurminister Elco Brinkman. Zijn commissie zal onderzoeken waar en hoe de gekwelde kranten en opiniebladen het beste kunnen innoveren. Aan het einde van de rit stelt Plasterk ook nog 8 miljoen euro beschikbaar. Vorige week voegde hij er zelfs nog aan toe dat hij wel wat ziet in het plan van de Franse president Sarkozy om kwaliteitskranten een jaar lang gratis uit te delen aan 18-jarigen.
Dit gaat volgens ons precies de verkeerde kant op. Het zou de minister in de eerste plaats moeten gaan om het behoud van de journalistiek als onmisbaar instituut voor de democratie, niet om het conserveren van een cultureel erfgoed als ‘de courant’. Als we niet oppassen, wordt straks belastinggeld besteed aan het in stand houden van inefficiënte distributiemethoden, terwijl het behoud van pluriforme en hoogwaardige journalistiek voorop zou moeten staan. De Nederlandse mediamarkt is al voldoende verstoord door subsidies, laat de minister het alsjeblieft niet nóg erger maken.
Niet het persbedrijf moet worden gesteund, maar de redacties. Zij moeten die relevante artikelen produceren, het medium is van ondergeschikt belang. Laat de kwaliteitsjournalistiek over aan de journalisten, waar ze ook actief mogen zijn. Of investeert de minister soms liever in managers?

Eric Smit is zelfstandig onderzoeksjournalist en oprichter van Stichting Muckraker, die specifiek ten dienste staat van de onderzoeksjournalistiek.

Mark Koster is freelancejournalist en medeoprichter van Campus TV, een online-tv-kanaal voor studenten.

Reinier Koops is freelancejournalist.

Esther van Rijswijk is freelancejournalist en debatanalist. De auteurs werken samen aan een nieuw journalistiek medium op internet: Follow The Money.

Dit opiniestuk werd eerder gepubliceerd in de Volkskrant van 6 februari 2009