Journalistieke lessen van het IDFA

U vertrouwt er waarschijnlijk op in dit artikel gedegen te worden geïnformeerd over de 23e editie van het International Documentary Festival Amsterdam (IDFA). Maar hoe terecht is dat vertrouwen eigenlijk? Wie garandeert u dat de schrijver zijn huiswerk heeft gedaan en niet gewoon wat slordige wiki-gegevens aan elkaar heeft gebreid? Dat hij überhaupt iets van het medium afweet? Welbeschouwd neemt u nogal een gok.

Het IDFA-aanbod van dit jaar laat er geen twijfel over bestaan: je kunt als doodgewone consument niet voorzichtig genoeg zijn. Zelfs de meest kritische mediagebruiker laat zich met schrikbarende regelmaat misleiden.

Een verrassende tip van de sluier wordt opgelicht in ‘Freakonomics’, een verfilming van de gelijknamige bestseller van econoom Steven Levitt en journalist Stephen Dubner. Als een wetenschappelijke Holmes en Watson gaat dit Amerikaanse duo in boek en film op zoek naar onvermoede oorzaken en verbanden achter schijnbaar logische zaken. Uit lange datalijsten trekken ze conclusies die gehakt maken van algemene veronderstellingen. Voor de leek is het daarbij wel zo prettig dat de mannen een voorkeur hebben voor controversiële en bizarre thema’s. Is sumoworstelen werkelijk zo’n eerzame sport? Zijn makelaars betrouwbaarder dan leden van de Ku Klux Klan? Hebben weloverwogen opvoedmethoden en onderwijsvormen echt effect op de ontwikkeling van een kind? Is er een verband tussen de legalisatie van abortus en de daling van criminaliteit in de VS?

De verfilming van ‘Freakonomics’ is onvermijdelijk oppervlakkiger dan het boek, wat misschien ook een gevolg is van de aanpak: elke casus werd geregisseerd door een andere filmmaker, wat het eindresultaat stilistisch interessant maakt, maar ook nogal hapsnap. Wat echter overeind blijft is het effect van de onconventionele blik van Levitt en Dubner. Hun onderzoeken zijn niet alleen amusant, maar brachten bijvoorbeeld ook corrupte praktijken aan het licht op Amerikaanse scholen en in de Japanse sumoworstelindustrie, met ingrijpende gevolgen. Dat maakt Levitts pleidooi in de film voor meer en betere onderzoeksjournalistiek des te overtuigender.

De econoom zou zijn hart kunnen ophalen op het IDFA – geen gebrek aan gedegen speurwerk in de competitiefilms van dit jaar. Daar moet wel meteen aan worden toegevoegd dat veel onthullingen juist draaien om journalistieke schandalen. Zo spelen de serieuze media – met The Wall Street Journal op kop – een beschamende rol in de docu ‘The Foxhounds’, over de klokkenluider die jarenlang tevergeefs bewijzen aanvoerde tegen meesterfraudeur Bernie Madoff. En in de films ‘Lobotomy’ en ‘The Green Wave’ moeten de door de staat gecontroleerde media in respectievelijk Rusland en Iran het zwaar ontgelden.

Dan schetst een van de meest ontluisterende producties op het festival, ‘You Don’t Like the Truth’, een positiever beeld van de journalistiek. In de Canadese productie staan beelden centraal die werden gemaakt door een beveiligingscamera in Guantánamo Bay. Mede dankzij de inspanningen van een verslaggeefster van The Toronto Star zijn deze beelden via de rechter vrijgekomen. De film is een samenvatting van het vierdaagse verhoor van de jongste gevangene in ‘Gitmo’, de Pakistaanse Canadees Omar Khadr, die destijds op 15-jarige leeftijd werd opgepakt in Afghanistan wegens de vermeende moord op een Amerikaanse soldaat. Voor de ondervragers van Khadr lijkt het achterhalen van de waarheid ondergeschikt aan het ontfutselen van een bekentenis. De absurditeit van de situatie wordt onderstreept door commentaar van familieleden, voormalige celgenoten en een ex-ondervrager met een bezwaard geweten.

Intussen heeft het verhaal een wrang staartje gekregen: na bijna tien jaar gevangenschap verscheen Khadr 25 oktober jongstleden dan eindelijk voor de rechter. De documentaire werd opgevoerd als bewijsmateriaal, maar het mocht niet baten: in ruil voor een verkorte straf en overplaatsing naar Canada heeft Khadr schuld bekend aan alle aanklachten. Het alternatief was een oneerlijk proces, verzuchtte zijn advocaat. Volgens de VN heeft de zaak een gevaarlijk precedent geschapen – kindsoldaten horen te worden gerehabiliteerd in plaats van berecht.

Het zal een hard gelag zijn geweest voor de makers van ‘You Don’t Like the Truth’; de kans leek reëel dat hun film de geschiedenis zou kunnen doen keren. Het zou niet de eerste keer zijn geweest dat iets dergelijks gebeurde. Beroemd is de zaak van Randall Adams, een ter dood veroordeelde Amerikaan die werd vrijgesproken nadat de gerenommeerde regisseur Errol Morris een documentaire aan hem wijdde (‘The Thin Blue Line’ uit 1988).

Morris is ook vertegenwoordigd op het IDFA 2010, met zijn nieuwe film ‘Tabloid’, wederom een verhaal vol betwistbare ‘feiten’, maar ditmaal een stuk luchtiger. ‘Tabloid’ zoomt in op Joyce McKinney, een opgewekte all-American girl die in de jaren ’70 niet uit de roddelbladen te slaan was nadat ze een mormoonse zendeling zou hebben ontvoerd, aan een bed vastgeketend en een weekend lang gedwongen tot seks. Daarmee houdt de sensatie niet op: het verhaal behelst ook nog spectaculaire ontsnappingen, Inspector Clouseau-achtige vermommingen en gekloonde honden.

Morris laat McKinney zelf uitvoerig haar onschuld verdedigen en wisselt haar perspectief af met dat van de roddeljournalisten die haar destijds op de hielen zaten. Het eindresultaat is regelmatig hilarisch, maar ook vertederend, omdat Morris minder geïnteresseerd is in de wazige feiten dan in de mensen eromheen. ‘De waarheid zal wel ergens in het midden liggen’, besluit een van de journalisten bij nader inzien.

Een conclusie die de bezoeker van de 23e editie van het documentairefestival zelf ook frequent zal trekken. Als het festival iets bewijst is het dat er over waarheid tot vervelens toe valt te twisten. Toch kan de welwillende journalist een aantal praktische tips in z’n zak steken. Bekijk de zaken eens van een volstrekt andere kant, adviseren de makers van ‘Freakonomics’. Bijt je ergens in vast en geef niet op, is de boodschap van ‘You Don’t Like the Truth’. En zijn de feiten zo onnavolgbaar dat ze er eigenlijk niet meer toe doen, zet dan gerust een stap achteruit om van het spektakel te genieten, à la ‘Tabloid’.

——-