‘Elkaar vertrouwen is de sleutel

‘Team Trafigura’ is een succesvol samenwerkingsproject binnen een vakgebied waar het woord ‘collega’ al aarzelend wordt uitgesproken, laat staan de term ‘coöperatie’. In augustus 2006 loost een plaatselijk bedrijfje een lading scheepsafval in de Ivoriaanse hoofdstad Abidjan. Volgens de overheid overlijden vijftien mensen na de dumping; duizenden in de omgeving van de stortplaats worden ziek. De giftige troep is afkomstig van de Probo Koala, een schip van de Nederlandse oliehandelaar Trafigura die snel geld dacht te verdienen met het maken van goedkope benzine. Diverse media berichten over de lozing, BBC Newsnight wijdt er een reportage aan. Bij de Volkskrant besluit Jeroen Trommelen te gaan spitten naar de verantwoordelijkheid van het Nederlandse bedrijf.

Dan ontploft in mei 2007 in het Noorse Sløvag een opslagtank met zwavelafval, afkomstig van zusterschepen van de Probo Koala. Televisieverslaggevers Synnøve Bakke en Kejrsti Knudssøn duiken voor de Noorse publieke omroep NRK in het scheepsslob, en reconstrueren in het najaar van 2008 de werkwijze van Trafigura in hun documentaire ‘Dirty Cargo’. ‘Trafigura dreigde ons met hel, verdoemenis en miljoenenclaims,’ herinnert Knudssøn zich. ‘Maar we konden elke bewering staven. Ze hebben ons nooit aangeklaagd. “Wij zijn maar huisvrouwen”, plaagden we elkaar steeds. “Maar wel housewives from hell”, zei onze advocaat dan.’

Na de uitzending benaderen Bakke en Knudssøn de BBC. ‘Wij hadden alles gepubliceerd dat we over Noorwegen en Trafigura’s productieproces wisten’, zegt Knudssøn. ‘Wij wilden nu alleen maar dat het verhaal zich zou verbreden. De BBC had in 2006 al een reportage gemaakt over Ivoorkust en de slachtoffers spanden in Londen een rechtszaak aan. Dus de keus voor de BBC lag voor de hand.’ Bakke: ‘We bleven hen maar opbellen, want eerst wilden ze niet. Ze zenden nooit iets uit dat ze niet zelf hebben gemaakt. Tot we na zes maanden in contact kwamen met Newsnight-collega Meirion Jones, die hapte wel.’

Op dat moment komen een aantal lijnen samen. Trommelen: ‘Begin 2009 schreef ik een artikel over de manier waarop Trafigura verschillende journalisten onder druk zette om niet te publiceren. Ik had er zelf last van, wist van de dreigementen aan het adres van Bakke en Knudssøn, heb contact gelegd met Jones in Londen en ben gaan checken wie er nog meer werd dwarsgezeten.’ Als Greenpeace en Amnesty International vervolgens laten weten ook te willen en kunnen bijdragen aan de informatievergaring, besluiten Trommelen en Jones tot een ontmoeting.

‘Ik wilde heel graag samenwerken’, zegt de seniorproducer van BBC’s actualiteitenprogramma. ‘Mijn bazen wilden niet. Maar ik heb gezegd: als je wilt dat ik genoeg munitie heb om het te winnen van deze multinational, laat me dan mijn gang gaan. Ik heb David Leigh van The Guardian meegenomen naar Amsterdam. De Noorse dames waren verhinderd, maar deze afspraak kostte al moeite genoeg.’

En zo stapt Trommelen op een augustusochtend met twee fietstassen vol ordners (‘dat was maar een deel van mijn archief’) het Nederlandse hoofdkantoor van Greenpeace binnen. ‘Ik heb me voorgesteld, mijn multomappen uit mijn tas gehaald en toen gebeurde er iets bijzonders. Je zit voor het eerst aan tafel met mensen die ook veel van de zaak weten. Op de krant moest ik toch alles alleen doen. Nu was het alsof ik eindelijk met iemand mijn hobby voor de blauwgeoogde vlinder kon delen!’

‘Die ontmoeting was absoluut cruciaal’, beaamt Jones. ‘Elkaar vertrouwen is de sleutel, zonder dat kan het vreselijk fout gaan.’ En het scheelde maar een haar of dat was alsnog gebeurd. Al lag dat aan Trafigura en niet zozeer aan de samenwerking, zeggen Trommelen en Jones. Tijdens de augustus-bijeenkomst wisselen ze een schat aan documenten en informatie uit. Iemand heeft interne emails, waaruit blijkt dat de Trafigura-directie op voorhand wist van het gevaar van het afval. Een ander heeft het zogenoemde Minton rapport: een geheim onderzoek van Trafigura zelf naar de effecten van de dumping. Knudssøn en Bakke brengen van afstand ook nog bijzondere documenten in.

De groep spreekt af om op vrijdag 18 september ieder in eigen land een uitgebreide reconstructie te maken van wat Trafigura wist. Newsnight zal een reportage maken, The Guardian een verhaal, NRK gebruikt de website en de Volkskrant schrijft een voorbeschouwing op een grote spread op zaterdag 19 september.

Maar op de avond van 17 september besluit Trafigura de rechtszaak met de tienduizenden slachtoffers te schikken. Als dat triomfantelijke nieuws (‘Trafigura bekent met schikking geen schuld’) de media lijkt te gaan beheersen, publiceert The Guardian die avond nog de interne e-mails waaruit de voorwetenschap van de directie blijkt. Greenpeace, Newsnight en NRK volgen snel. De Volkskrant kan niet anders dan een avondlijk bericht op de website zetten, het grote verhaal kan pas twee dagen later in de krant. Weg Nederlandse scoop. ‘Ja, daar had Jeroen een probleem’, zegt Jones. ‘Maar het mocht geen good news day voor Trafigura worden.’ 

‘Daar heb ik nog veel over nagedacht’, zegt Trommelen nu. ‘Ons verhaal was sterk genoeg om het bedrijf twee dagen later ook nog omver te blazen. Maar zo gaan die dingen dus. Voor mij was ’t jammer dat men nu in Nederland ging denken dat het een Greenpeace-project was. Dat was het niet. Natuurlijk raakt je dat in je beroepseer. Maar in een samenwerking kun je niet altijd het onderste uit de kan halen.’ Wat de journalisten deugd doet is dat de inhoud is blijven staan als een huis, ondanks dreigementen vanuit het Londense advocatenkantoor dat de oliehandelaar heeft ingehuurd. De excuses die de BBC onlangs aan Trafigura maakte, betroffen een verhaal van vóór de samenwerking. En dus zijn de Noren, Britten en Nederlander eensluidend enthousiast over de coöperatie. Het project is inmiddels aangemeld voor de prestigieuze Daniel Pearl Award voor grensoverschrijdende onderzoeksjournalistiek.

Al zijn er geen garanties voor de toekomst, en weinig ervaringen uit het verleden, internationale journalistieke samenwerking loont. In 2008 deden Trouw, het Belgische weekblad Knack en het Deense Samvirken onderzoek naar de Europese rapportages over bijwerkingen van geneesmiddelen. De journalisten gebruikten de verschillen in de openbaarheidwetgeving van de drie landen en publiceerden een serie van primeurs. Na afloop maakten ze een lijst met good practices voor grensoverschrijdend onderzoek. Maar het blijft bij incidenten.

Binnenlandse samenwerking tussen journalisten is veel moeilijker, constateert Trommelen. ‘Dat zou kunnen tussen compleet verschillende media, die zitten elkaar minder in de weg. Internationaal heb je dat probleem niet.’ Jones noemt een volgend voordeel: ‘Er kijken andere ogen naar jouw materiaal, die zien dingen die jij al lang niet meer ziet.’ Bakke benadrukt weer een ander pluspunt. ‘Maak gebruik van de verschillen in elkaars wetgeving. Wij hebben stukken op onze website gezet waarvoor The Guardian en de BBC al voor de Engelse rechter gedaagd waren. Nu ging het verhaal op zoveel fronten verder, dat het niet meer tegen te houden was.’ ‘Vaak’, zegt Trommelen, ‘werkt ‘t wel: journalisten die monomaan en alleen op eigen voorwaarden de waarheid boven water halen. Niet in dit geval.’ ‘Wedijver is een journalistiek basisinstinct’, voegt Jones toe, ‘maar dit verhaal oversteeg onze “scoopdrift”. En nog altijd, overigens.’

Lijst good practices voor grensoverschrijdend onderzoek zie: website van de Vereniging van Onderzoeksjournalisten, http://www.vvoj.nl/ cms/conferentie-archief/conferentie-2008

Tips van ‘Team Trafigura ’
Synnove Bakke: ‘Geef niet op als je collega’s wilt winnen voor samenwerken. Het kostte ons een half jaar voordat de BBC inzag dat wij waardevol materiaal voor hen hadden. Maar toen hapten ze ook!’
Meirion Jones: ‘Zoek je collega’s op, ontmoet hen face to face. Alleen dan kan je inschatten wat je echt aan elkaar hebt. Daarna konden we veel per mail en telefoon doen.’
Jeroen Trommelen: ‘Zorg dat je inhoudelijk zelf al iets te bieden hebt, desnoods de meerwaarde van grotere impact die publicatie in jouw medium kan opleveren.’
Kjersti Knudsson: ‘Maak heldere afspraken, bel elkaar steeds als je iets hebt of wilt. Alleen zo leer je elkaar kennen.’
Allen benadrukken: Houd rekening met elkaars deadlines maar maak keiharde afspraken over het moment van publiceren. Zelfs als je dat doet, kan het nog (bijna, zie hiernaast) misgaan. Maar met ‘ongeveer’- afspraken voelt niemand zich gebonden.