Een artistieke persgeschiedenis

We beginnen onze rondgang op de tentoonstelling ‘Shock of the News’ die eind 2012/begin 2013 te zien was in de National Gallery of Art in ­Washington. Het bijbehorende boek opent met het schilderij ‘Newspaper Readers’ van de Amerikaan Lyonel Feiniger, waarop krantenlezers gehaast langs een dromerig kerkje snellen, bezeten van nieuws. De gedrukte krant als hartslag van de moderne tijd.

Boek en expositie concentreren zich op de periode van 1900 tot 2000, de gloriedagen van de krant als massamedium. Eigenlijk begon dat tijdperk al eerder, toen de door Haussmann aangelegde boulevards van Parijs vol raakten met kiosken en reclamezuilen en in de cafés de kranten van hand tot hand gingen. De rotatiepers draaide op volle toeren en overal werd de stadsmens omgeven door tekst en beeld. In tijden van oorlog vlogen de extra edities je om de oren.

Vanaf 1911 zorgden Pablo Picasso, Georges Braque en Juan Gris voor een revolutie in de kunst die parallel liep aan de modernisering van het straatbeeld. In hun kubistische collages zijn letters, woorden, kolommen of hele pagina’s verwerkt die een veelheid van associaties oproepen. De frequent gebruikte krantentitel Le Journal, vaak gereduceerd tot enkele letters (JOU of alleen maar J), suggereert actualiteit.

De gescheurde, gedraaide, geplakte knipsels weerspiegelen de variëteit van het dagblad met zijn nieuws, faits divers en advertenties. Sommige knipsels verwijzen naar ingrijpende gebeurtenissen zoals de Balkanoorlogen. Maar in combinatie met hoekige gitaren en flessen cognac of Suze vormen ze vooral stillevens van de nieuwe tijd. De bijbel van weleer is vervangen door de krant.

Veel schilders namen de krant minder typografisch en meer inhoudelijk onder de loep. Het dagblad was niet alleen decorstuk maar ook een middel om schokkend nieuws te interpreteren. Vooral oorlogen leidden tot engagement, zoals bij ‘In­seguimento’ van Carlo Carrà uit 1915 (Eerste Wereldoorlog, illustratie 4), ‘The Hitler Gang’ van Kurt Schwitters uit 1944 en het helemaal uit krantenberichten opgebouwde ‘Stalingrad’ van Hans Richter uit 1944 (Tweede Wereldoorlog). De illustraties 2 en 3 verwijzen naar de partijstrijd in Spanje in 1932 en de problemen in Congo in 1963. Maar ook politieke moorden (John Kennedy en Aldo Moro), rampen, corruptie, crisis en stakingen – de hele wereldgeschiedenis trekt aan ons voorbij.

In het interbellum hadden vooral linkse kunstenaars een kritische blik op de krant. Ze bekritiseerden de vluchtigheid en de sensatiezucht van het medium en spotten met de ‘käufliche Presse’, die meer zou verhullen dan onthullen.

In de tweede helft van de twintigste eeuw was er een hernieuwde neiging tot maatschappelijk engagement. Op basis van krantenberichten stelden kunstenaars de dreiging van een rassenoorlog in Zuid-Afrika, kernwapens en milieurampen aan de orde. Zo is ‘Grand Déchets Bourgeois’ van Armand Pierre Fernandez (Arman) een aanklacht tegen de wegwerpmaatschappij die behalve flessen, blikjes en plastic ook oude kranten achterlaat.

Maar het is niet allemaal kommer en kwel. ‘Composition Collage’ uit 1929 van de Engelse kunstenaar Edward Burra (illustratie 1) borduurt voort op de papier collé-traditie van Picasso maar is wel realistischer en zelfs humoristisch. Wat er in de Russische en Engelse krant staat is onduidelijk maar de Franse krant bericht over ­Germaine Laborde, Miss France 1928, met daaronder een advertentie (Vermager snel!). De vrouw wordt omarmd door de Italiaanse bokskampioen Primo Carnera en aan het tafeltje zitten Amerikaanse filmsterren.

De expositie in Washington is voorbij maar het boek onder redactie van Sarah Brodie blijft een waardevolle aanwinst voor de kunst- en pershistorie. Je ziet hoe de krant in de loop van de tijd verandert naar vorm en inhoud. Tegelijk wordt duidelijk dat de artistieke verwerking van het thema door de snelle wisseling van kunststromingen zo mogelijk nog sterker aan verandering onderhevig is dan de krant zelf.

Wie eenmaal getroffen is door het verschijnsel ‘krant in de kunst’ zal in veel musea iets van zijn gading vinden. Maar wie meer wil kan terecht in het standaardwerk ‘The Newspaper in Art’ van Garry Apgar, Shaun O’L. Higgins en Colleen Striegel (1996). Dat gaat verder terug in de tijd en geeft ook prachtige beelden van de krantenlezer door de eeuwen heen.

Zelf heb ik mijn collectie nog verder aangevuld vanuit de via internet doorzoekbare catalogus van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie. Mijn verzameling telt nu bijna 400 afbeeldingen van kunstwerken, afkomstig van bijna 250 schilders. De lijst wordt aangevoerd door Picasso (28), Gris (23) en Schwitters (12).

Vooral het thema van de krantenlezer heeft een lange geschiedenis. Die begint al in de 17de eeuw met schilders als Jan Steen en bereikt zijn hoogtepunt in de twintigste eeuw. Monet en Manet, Degas en Derain, Vincent van Gogh en Jan Toorop, ze hebben zich allemaal aan het thema gewaagd. Paul ­Cézanne vereeuwigde zijn vader die L’Événement leest.

De krantenlezer heeft een andere uitstraling dan de al veel langer geportretteerde boekenlezer. Terwijl die op veel schilderijen contemplatief in zijn boek – vaak de bijbel, het Boek der Boeken – is verdiept, dorstend naar wijsheid, wordt de krantenlezer gekenmerkt door nieuwsgierigheid. Hij leest ‘het laatste nieuws’ (een veelgebruikte titel) op straat en in het park, in herbergen en koffiehuizen, in leesgezelschappen en wachtkamers, in trekschuiten en treinen. Vooral in de 16de en 17de eeuw, als de krant nog een duur en schaars product is en niet iedereen kan lezen, zien we de gelukkige krantenbezitter anderen voorlezen. Soms leidt dat tot heftige discussie – de krant als vertrekpunt voor politiek debat.

Natuurlijk wordt de krant op schilderijen en prenten ook in huiselijke kring gelezen: aan de ontbijttafel of in de luie stoel, door mannen zowel als vrouwen. Maar nieuws heeft ook iets vermoeiends of zelfs beangstigends. Vandaar dat sommige lezers worden betrapt terwijl ze de krant terzijde leggen en de ogen sluiten voor een dutje.