De zaadjes van twijfel die Silvan Schoonhoven zaait

Silvan Schoonhoven (1974) schreef nogal wat kritische artikelen in het Leidsch Dagblad over OCN, voorheen de Grote Opdracht Gemeente in Leiden. Daarnaast wijdde nieuws­programma EenVandaag, in samenwerking met hem, zes afleveringen aan alle misstanden rondom de geloofsgemeenschap.

Een kleine greep uit tien jaar berichtgeving: Schoonhoven kwam erachter dat de kerk haar leden geld afhandig maakte en hen daarbij niet zelden in de schulden stak door ze te vragen extra leningen of hypotheken af te sluiten onder het mom ‘Hoe meer je geeft, hoe meer je terugkrijgt.’

Voorganger Agtereek bleek niet alleen een overtuigend prediker, maar ook een handige zakenman: hij richtte het ene na het andere malafide bedrijf op. Geldafspraken werden niet nagekomen. Werknemers en marktpartijen trokken aan de bel. Uiteindelijk gingen de bedrijven allemaal failliet. Ook startte Agtereek aan de lopende band Bijbelscholen, weeshuizen en liefdadigheidsprojecten. De donaties die hij vervolgens aan zijn volgelingen vroeg, kwamen zelden op de bestemming terecht. Verslaafdenzorginstelling Winnersway, die ook aan de kerk was verbonden, werd in 2009 door staatssecretaris Bussemaker gesloten, nadat uit onderzoek bleek dat de instelling misbruik maakte van AWBZ-gelden en de aangeboden zorg verre van professioneel was.

Maar het verhaal over OCN en Agtereek is nog niet ten einde. Een paar jaar geleden vertrok de voorganger naar Nairobi in Kenia om zijn kerkgenootschap uit te breiden. Hij leefde daar als een Zonnekoning. Af en toe bezocht hij zijn kerk in Leiden. Op dit moment woont de prediker weer in Nederland, op een geheime locatie, weet Schoonhoven te vertellen. Ook in Kenia liet hij een spoor van vernieling achter. ‘Er lopen er een aantal rechtszaken tegen hem, wegens schulden en achterstallige betalingen.’ Hij heeft het er nog niet over of hij wordt gebeld door een contactpersoon uit Kenia. ’Ik ben nog bezig met mijn research, maar ik hoop binnenkort met nieuw artikel te komen.’

En dan te bedenken hoe onschuldig de eerste ontmoeting met OCN was. Schoonhoven bezocht de gemeente voor het eerst in 2002 voor de rubriek ‘Preektijgers’ in het Leidsch Dagblad. In de rubriek werd iedere week een preek gerecenseerd. De journalist was onder de indruk: ‘De dienst leek in niets op andere kerkdiensten, het was er levendig. Er werd gezongen, gedanst, er was een band, spotlights en voorganger Agtereek was een charismatisch figuur.’

Kort nadat de recensie in de krant was verschenen, nodigde de voorganger de journalist uit. Schoonhoven, voormalig student Godsdienstwetenschap, was nieuwsgierig en ging langs. Het was meteen de laatste keer dat Schoonhoven direct contact had met Agtereek. ‘Hij vertelde hoe oud hij was, een paar jaar ouder dan ik, maar hij oogde echt vijftien jaar ouder. Hij was een grote, kale man, droeg een pak en was heel zelfverzekerd. Hij had echt overtuigingskracht en charisma. Ik kan mij voorstellen dat zijn volgelingen door hem geïmponeerd zijn. Hij kan je heel goed het gevoel geven dat hij een allesomvattend, groot plan heeft en dat hij jou de gunst verleent om daaraan mee te doen.’

Een paar dagen later kreeg Schoonhoven een anoniem telefoontje. ‘Jij vond het zo leuk daar? Je moest eens weten wat er allemaal gebeurt in die kerk. Er worden mensen uitgeknepen.’ Schoonhoven besloot er weinig aandacht aan te besteden. Maar nadat hij meer tips ontving, kreeg hij het idee dat er echt iets niet in de haak was.

Schoonhoven: ‘Je moet wel uitkijken dat je je niet verliest in een rampverhaal. Ik probeerde de eventuele motieven van de ex-leden niet uit het oog te verliezen en alles te controleren. Als mensen mij vertelden dat Agtereek in een preek had gezegd: “Je mag geen kritiek hebben, je moet niet nadenken”, probeerde ik te achterhalen of dit echt gezegd was. Dat was verifieerbaar, omdat ik bandopnamen van preken had weten te bemachtigen. Als ex-leden vertelden dat ze de kerk geld hadden geleend dat nooit was terugbetaald, wilde ik de bijbehorende contracten zien.’

‘Ik heb mij wel eens afgevraagd: kun je nou zeggen dat de mensen die zich hiermee inlaten “dommer” zijn? Tja, het zijn niet de grootste lichten. Het gevoel is belangrijker dan de redenatie. Dat staat voorop. Het geloof moet het hebben van het gevoel tot een voorhoede te behoren, haar leden vormen een groep uitverkorenen.’

Het centraal stellen van de emotie is een gemene deler binnen Pinkstergemeentes wereldwijd. In ‘God, geld & gehoorzaamheid. De keerzijde van het succes van de Pinkstergemeente’, haalt Schoonhoven meerdere (internationale) casussen aan, zoals bijvoorbeeld de Levensstroom gemeente van Jan Zijlstra in Leiderdorp die bekend is van zijn gebedsgenezingdiensten die ook werden uitgezonden op TV-West. Het hoofdstuk dat Schoonhoven aan de televisiedominee en zijn gemeente wijdt, is een stuk milder van toon.

‘Zijlstra heeft op elke mogelijke manier meegewerkt. Hij was altijd telefonisch bereikbaar en bereid om op alle vragen een antwoord te geven.’

Het verschil tussen Zijlstra en een geestelijk leider als Agtereek? ‘Je kunt Zijlstra er moeilijk van betichten dat hij zichzelf verrijkt. Ik denk dat hij vroeger ook meer als Agtereek was, maar dat hij geleerd heeft van zijn fouten. Hij is in ieder geval beter met de media. Agtereek weigert ieder gesprek met mij.’

Het boek van Schoonhoven wordt volgens eigen zeggen ‘zwaar afgeraden’ binnen de gemeente van Agtereek, net zoals iedere andere vorm van kritiek. ‘Als je je openstelt voor kritiek, dan sta je de duivel toe om zaadjes van twijfel in je geest te zaaien. Dat verschijnsel interesseert mij mateloos. Hoe mensen toch blijven geloven, hoe ze ondanks dat ze alle reden hebben om te denken dat het helemaal mis is, trouw blijven aan zo’n leider.’ Hij heeft wel eens meegemaakt dat een boze vrouw hem opwachtte om hem uit te schelden, vanwege zijn artikelen. Anderzijds hebben sommige ex-leden hem achteraf bedankt. ‘Zij hebben mijn artikelen gelezen en zijn op basis daarvan uit de kerk gestapt. Bij hen hebben de zaadjes van twijfel wortel geschoten.’

In het kader van hoor- en wederhoor heeft de journalist vijfentwintig stellingen uit zijn boek voorgelegd aan OCN. Hij gaf de leden twee weken de tijd om te reageren. Er volgde geen reactie. Wel kwam een kleine delegatie op bezoek bij uitgeverij Nieuw Amsterdam om te vertellen wat een buitengewoon bedenkelijk journalist die Schoonhoven wel niet is en dat hij met een groep ex-leden bezig is met een lastercampagne tegen de kerk. Na veel gesteggel ontving Schoonhoven eindelijk een aantal pakketten papier: een reactie op het boek. Het weerwoord van de kerk heeft hij puntsgewijs samengevat aan het einde van het hoofdstuk dat aan Agtereek en OCN is gewijd.

OCN is voornemens een klacht in te dienen bij de Raad voor Journalistiek en Schoonhoven staat binnenkort voor de rechter voor een kort geding. Hij kijkt er niet bepaald naar uit. ‘Het komt er op neer dat ze het nergens mee eens zijn, dus die zaak kan wel even duren.’

Maar denkt hij dat Agtereek en zijn volgelingen een kans maken? Hij lacht: ‘Volgens mij hebben ze geen poot om op te staan.’

Silvan Schoonhoven: God, geld & gehoorzaamheid. De keerzijde van het succes van de Pinkstergemeente, Nieuw Amsterdam, ISBN 9789046812259, € 16,95.