De kracht van mondiale samenwerking

Freelance journalist Janneke Donkerlo (rechts op de foto) vermoedde al in 2003 dat er een andere werkelijkheid school achterde claims van Fairtrade. Het betrof destijds de handel in koffie die, zo blijkt inmiddels uit een recent rapport van KPMG, goed valt te vergelijken met die in cacao. Ze was in Noord-Tanzania op bezoek bij een grote corporatie van 120.000 koffieboeren. In haar hotel logeerden twee vertegenwoordigers van Fairtrade, die waren ingevlogen om de corporatie te bezoeken. ‘Ik vroeg hen hoeveel een aan de corporatie leverende boer extra verdiende ten opzichte van zijn niet-aangesloten collega. Ze zeiden het niet te weten maar beloofden het voor me uit te zullen zoeken. Enkele dagen later hadden ze het antwoord: de corporatieboer verdiende op jaarbasis 12 euro extra. Ik viel bijna van mijn stoel en riep: ‘Maar dat is toch peanuts?’. Donkerlo deed verder onderzoek en schreef dat jaar in een artikel in NRC Handelsblad (‘In Kagera blijven de koffiebonen aan de struiken hangen’) dat er vraagtekens zijn te plaatsen bij het nut van Fairtrade. In haar achterhoofd bleef het idee spelen om dieper in deze zaak te duiken.

Op een bijeenkomst van de Vereniging van Onderzoeksjournalisten – begin dit jaar – besloten Donkerlo, journalist Evelyn Groenink (tevens oprichter van het internationale Forum for African Investigative Reporters, FAIR) en GPD-journalist Bjinse Dankert hun krachten te bundelen. Groenink coördineerde de samenwerking met FAIR. Dit forum stimuleert en faciliteert samenwerking tussen Westerse journalisten en Afrikaanse journalisten, vanuit de filosofie dat veel Afrikaanse kwesties een mondiale benadering vragen. FAIR representeert 75 onderzoeksjournalisten – allen aangesloten bij een lokaal medium – uit veertig Afrikaanse landen.

Het journalistieke Fairtrade-onderzoek leende zich volgens Groenink bij uitstek voor een coproductie met FAIR. Samen met vier onderzoeksjournalisten in Afrika – Charles Rukuni (teamleider) Selay Kouassi (Ivoorkust, Abidjan livenews), Chief Bisong Etahoben (Kameroen, Weekly Post), Benjamin Tetteh (Joy FM, Ghana) en Aniefok Udonquak (Bussines Day, Nigeria) – werd een half jaar onderzoek gedaan naar de feiten en cijfers achter de cacaohandel met het Fairtrade keurmerk. Max Havelaar is in Nederland de oprichter van dit keurmerk. De Afrikaanse journalisten richtten zich voornamelijk op de interviews met (in totaal ruim zeventig) lokale cacaoboeren over hun ervaringen met Fairtrade-corporaties, terwijl Donkerlo en Dankert de cijfers en beloften van Fairtrade in Nederland in hun PR-uitingen en jaarverslagen onder de loep namen en een aantal mensen van Max Havelaar interviewden. De samenvoeging van de bevindingen leverden een omvangrijk journalistiek onderzoeksdocument op dat integraal te vinden is op de website van FAIR (www.fairreporters. net) onder de titel ‘The Fairtrade Chocolate Rip-off’.

De conclusies, die voor het eerst via de GPDbladen op 10 november werden verspreid, logen er niet om. Van het extra geld dat de consument betaalt voor de chocolade gaat tweederde naar de stichting Max Havelaar. De cacaoproducenten ontvangen niet meer dan een derde, en dit komt lang niet altijd in de zak van de boer terecht. Vaak blijft het hangen aan de strijkstok van de corporatiedirectie en is de besteding van het geld niet of moeizaam te achterhalen. Ook de sociale projecten, waarvoor premies worden afgedragen, bleken dubieus. Donkerlo: ‘In één geval – waar formeel geld zou worden besteed aan ‘schoolkits’ – bleken de kinderen uit dit dorp uitsluitend potloden en papier te hebben gekregen. De auditors van Fairtrade controleren wel de boeken, maar kijken niet naar de effectiviteit van sociale projecten. Max Havelaar vertrouwt op de Afrikaanse directeuren van de boerencorporaties, maar deze hebben vaak andere belangen dan de kleine boeren zelf.’

De publicaties leidden tot heftige reacties, onder meer van directeur Peter d’Angremond van de stichting Max Havelaar, die stelt dat ‘de suggestie die in de media wordt gewekt dat Fairtrade boeren onder de marktprijs worden betaald “onjuist” is. De stichting onderkent dat aangesloten boeren soms niet op de hoogte zijn van het begrip Fairtrade, maar stelt: ‘We moeten ons realiseren dat corporaties soms wel duizenden leden hebben waarvan een gedeelte niet kan lezen en schrijven. Dit maakt communiceren met de boeren soms uitdagend, maar er wordt hard gewerkt om dit zo goed mogelijk te doen.’

Opmerkelijk is dat de geestelijk vader (in 1988) van Max Havelaar – en huidig directeur van Solidaridad – Nico Roozen zich wel kan vinden in de uitkomsten van het journalistieke onderzoek, zo liet hij weten in Trouw. Hij noemt de werkwijze van Max Havelaar ‘volstrekt achterhaald’.

Donkerlo en Groenink benadrukken dat het hen er niet om gaat ‘om mensen met goede bedoelingen te desillusioneren’. Ze zijn ervan overtuigd dat de intenties achter het certificaat goed zijn, maar dat de organisatie niet is toegerust op een goede controle ter plaatse. Donkerlo: ‘Men doet zaken met de directeuren van de corporaties. Daarna houdt de controle op. Het is dus waar dat de corporaties erop vooruit gaan. Maar dat wil lang niet altijd zeggen dat de individuele boeren er ook op vooruit gaan. Dat laatste wordt echter wel geclaimd.’

Groenink, die tussen 1990 en 2011 in Johannesburg woonde en er schreef voor onder andere Vrij Nederland, De Groene Amsterdammer en de Volkskrant, vindt dat deze internationale coproductie eens te meer bewijst hoe belangrijk het is dat journalisten globaal denken. ‘Ook bedrijven en overheden denken globaal. Een onderwerp als de cacaoproductie en -afzet kun je eigenlijk alleen maar goed onder de loep leggen als je het in een internationale context doet en gebruik maakt van de expertise van verschillende journalisten ter plaatse. ‘Het is een prachtige, zij het bewerkelijke, vorm van journalistiek.’

Het heeft volgens Groenink vooral blootgelegd dat de internationale organisatie die het Fairtrade-certificaat verstrekt – en in inmiddels in een groot aantal landen is ingevoerd – een blauwdruk over de wereld probeert uit te rollen waarin te weinig rekening wordt gehouden met lokale omstandigheden. ‘Dat heeft ongewenste bijeffecten. Fairtrade versterkt de hiërarchie binnen de corporaties. Dat druist soms in tegen de onafhankelijke ontwikkeling van boerenorganisaties. Een recente boerenstaking in Ivoorkust zou waarschijnlijk veel omvangrijker zijn geweest als de boeren niet zo onder de knoet zaten van de corporaties.’

Foto: Truus van Gog