Bijna de helft van de Nederlanders heeft een te hoog cholesterolgehalte, ongeveer een miljoen mensen lijdt aan diabetes II. Ongezond voedsel en gebrek aan beweging worden als schuldigen aangewezen. Maar ook een narcistische levensstijl heeft invloed.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Narcisme geeft ongezonde stress en weerhoudt mensen ervan bewust te consumeren. Daarmee schaden ze niet alleen zichzelf, maar ook de ander, stellen psychiater Boudewijn van Houdenhove en Trinus Hoekstra, projectmanager duurzaamheid bij Kerk in Actie.
Welvaartsziektes
“We leven pas sinds kort in tijden van overvloed, daarvoor hadden we steeds tekorten. Uit welvaartsziektes blijkt dat we nog niet goed weten hoe we daarmee om moeten gaan”, constateert Hoekstra. Zijn visie sluit naadloos aan op die van Hans van Laarhoven, directeur van hart-en vaatziekten organisatie Bloedlink, en Bert Kuipers, directeur van het Diabetesfonds.
Ooit waren we jagers, zeggen zij, we kenden tijden van overvloed en tijden van schaarste. Ons lichaam is daarop ingesteld, het is bijvoorbeeld goed in het snel opslaan van vetten. Nu we alleen nog tijden van overvloed hebben, is ons lichaam ontregeld. Gevolg is niet alleen dat de welvaartsziektes sterk toenemen, maar ook dat een aandoening als ‘ouderdomsdiabetes’ nu al kinderen treft.
Stress
Negatieve levensstijlfactoren als te weinig bewegen, overmatig eten, roken en alcoholmisbruik worden vaak als oorzaken voor de bekende welvaartsziektes genoemd. Maar ook de toegenomen stress in onze westerse maatschappij is een belangrijke oorzaak van de toename van welvaartsziektes, benadrukt Van Houdenhove.
Enerzijds kan de langdurige overvloed aan stresshormoon cortisol bepaalde hersenstructuren beschadigen, wat angststoornissen, depressie, voortijdig geheugenverlies en een sneller verloop van de ziekte van Alzheimer in de hand kan helpen.
Anderzijds geeft stress een hoger risico op welvaartsziektes als hart- en vaatziektes en type II diabetes. De combinatie van stress en de andere negatieve levensstijlfactoren resulteert vaak in een vicieuze cirkel, waarschuwt hij.
Cultuur van narcisme
Dat het niet gemakkelijk die cirkel te doorbreken, bewijst de praktijk. Een zwaarlijvige die wil afvallen, raakt ontmoedigd bij het zien van graatmagere modellen op de billboards en gaat uit frustratie nog meer eten. Een alcoholicus die wil stoppen verdrinkt het verdriet over zijn eerste pilsje al snel met een tweede. Onzekerheid en ontmoediging lijken een sleutelrol te spelen in veel van deze vicieuze cirkels. Begrijpelijk, vindt de psychiater, in onze hele maatschappij raken mensen steeds meer op zichzelf gericht.
“In de sociologie spreekt men van de ‘cultuur van het narcisme’. Een belangrijke bron van stress in onze maatschappij is de toegenomen individualisering. Hierdoor dragen we zelfontplooiing heel hoog in het vaandel, streven we steeds hogere doelen na en vergelijken we onszelf voortdurend met anderen. Dat maakt velen – ondanks hun welvaart – toch ongelukkig.”
Sociale verbanden
“Het aantal stressoren in onze maatschappij neemt steeds verder toe”, denkt Van Houdenhove. “Tegelijkertijd kalven buffers tegen de negatieve impact van stressoren af, zoals sociale en familieverbanden.”
Het zijn vaak overbelaste groepen als jonge werkende moeders die het eerste met de klachten komen. Ze willen alles tegelijk: succes in hun werk, een goede relatie en er voor hun kinderen zijn. Ze vinden dat ze alles zelf moeten kunnen, hebben weinig tijd meer voor hun vrienden en kunnen geen beroep meer doen op de buurvrouwen die hun moeders nog terzijde stonden.
Roofbouw
Veel van zijn patiënten, vertelt Van Houdenhove, realiseren zich pas als ze ziek worden dat ze jaren roofbouw op zichzelf gepleegd hebben. “En waarom? Om aan een bepaald zelfbeeld te voldoen. Als ze zich tijdig gerealiseerd hadden welke tol dat mooie paar extra schoenen zou gaan eisen, hadden ze er misschien twee keer over nagedacht.”
Van Houdenhove lijkt een groeiende groep ‘simplelivers’ aan zijn zijde te hebben. Volgens Marktonderzoekbureau Datamonitor zou al een half miljoen Nederlanders bewust minder consumeren, meer hergebruiken en bij aankopen bijvoorbeeld letten op de consequenties voor milieu en de mensen in de landen waar het product vandaan komt.
Consuminderen
Dit ‘consuminderen’ blijkt voor de lezers van het tijdschrift Genoeg - vaak hoogopgeleide vrouwen met een interesse in spiritualiteit - vooral een positieve ervaring te zijn, die ze het gevoel geeft onafhankelijker te zijn, en hen tevredener maakt met wat ze al hebben.
Zoals de Van Houdenhove pleit voor een doorbraak van de vicieuze cirkels waarin veel mensen zich ongemerkt begeven hebben, maken ‘consuminderaars’ vaak een bewuste keuze voor een alternatieve levenswijze, waarin juist meer aandacht is voor hun natuurlijke omgeving en de rol die zij daarin spelen.
Sommigen proberen afstand te nemen van het gejaagde bestaan door bijvoorbeeld een werkdag in te ruilen voor een wandeling of het bereiden van een ‘slow food’ maaltijd. Anderen investeren het geld dat ze bezuinigen op zaken als kleding, energierekeningen, meubels en cd´s, in persoonlijke ontwikkeling, goede doelen en biologische voeding.
Rentmeesterschap
Het narcisme mag dan mede schuldig zijn aan de toename van de welvaartsziektes in de afgelopen decennia, volgens duurzaamheidskenner Trinus Hoekstra zijn zulke menscentrische oogkleppen op hun retour. “De mens valt van zijn voetstuk af”, zegt hij, “klimaatveranderingen en milieuproblemen hebben ons doen schrikken. Ze herinneren ons eraan dat we niet de enigen zijn hier op deze aarde.”
De toegenomen berichtgeving uit andere werelddelen en de opkomst van het maatschappelijk verantwoord ondernemen, moedigen mensen aan zichzelf in een bredere context te bekijken, denkt hij. Ook de kerken hebben daarin volgens Hoekstra een rol te spelen.
“Zagen veel kerken de relatie tussen God, mens en natuur tot voor kort in het kader van een ‘rentmeesterschap’ waarin de mens in Gods naam over de natuur mocht heersen, nu moeten we naar een benadering waarin de mens een wederzijds afhankelijk onderdeel van het ecosysteem is. Duurzaamheid brengt een zoektocht naar religieuze motieven met zich mee. Na de zondvloed sloot God met álle schepselen een verbond, het ‘regenboogverbond’. In de christelijke traditie stond dat stuk altijd op de achtergrond. Het presenteert de relatie tussen de mens en de dieren niet als een hiërarchische relatie, maar als een gelijkwaardige. De mens is hier gewoon één van alle schepselen.”
Heiligheid
In de manier waarop wij omgaan met de schepping als voedingsbodem en levensbron waaruit alle schepselen putten, stelt Hoekstra, staat Gods heiligheid zelf op het spel. Wie zich realiseert dat wij afhankelijk zijn van een groter ecosysteem, zal dat met meer respect benaderen. Roofbouw maakt dan plaats voor een ´duurzaam´ systeem waarin de producenten niet uitgebuit worden voor korte termijn opbrengst, maar waarin relaties zo worden onderhouden dat ze ook op lange termijn productief te blijven.
Dat kan bijvoorbeeld door de grond gezond te houden en leveranciers in ontwikkelingslanden genoeg te betalen om zichzelf te voeden en hun kinderen naar school te sturen.
Biologisch
Uit religieus opzicht, meent Hoekstra, zou de bio-industrie verboden moeten worden. “De bio-industrie vervreemdt een dier van zijn eigen natuur. Als arbeidspastor liep ik ooit stage in de varkenshouderij. Bedrijfsmatig ging het er net zo aan toe als bij Akzo, waar ik ook stage liep. Boeren zelf vertelden hoe ze vroeger nog ‘s nachts bij de zeug bleven zitten als die ging werpen. Nu zien ze het ‘s ochtends wel. Ze leken daarom niet minder plezier in hun werk te hebben, ze zijn er langzaam in gerold.
Onderwijs en landbouwvoorlichting zijn allemaal op prijs gericht. Pas de laatste tien jaar is er aandacht voor biologisch vlees. Boeren zeggen wel te willen veranderen, maar kunnen dat niet zomaar. Bovendien: Nederland kan de productie ervan wel aan banden leggen, maar wat betekent dat wanneer het nog wel ingevoerd kan worden uit landen die gewoon nog doorgaan met de bio-industrie?”
God en de Mammon
Het lijkt wel of de commerciële machinerie van productie en consumptie ons zo afstompt dat we niet meer weten wat op dit punt goed of slecht is, oppert Hoekstra. In de bijbel beschrijft Matteüs hoe Jezus de mensen zei dat ze niet God én de Mammon kunnen dienen. De ‘Mammon’, legt Hoekstra uit, is het bezit, datgene wat vastigheid suggereert te bieden. Het dienen van God wil zeggen dat je bewust zoekt naar gerechtigheid.
“Soberheid zoals we die vroeger predikten, is waarschijnlijk niet de oplossing”, zegt Hoekstra. “We moeten niet zozeer minder consumeren, maar vooral ánders consumeren. Door producten niet meer alleen op financieel-economisch rendement af te rekenen, maar ook op sociaal-ecologisch terrein, beleef je er meer voldoening aan. De vervulling van jouw behoeften gaat dan tenslotte niet meer over de rug van anderen of de natuur.”
Maar maken mensen de keuze tussen bezit en gerechtigheid niet bewust, waarschuwt hij, dan kan het bezit hen vervreemden van de gemeenschap en hen opsluiten in een kortzichtig eigenbelang. Of zoals Van Houdenhove het zegt: een vicieuze cirkel waarin we het slachtoffer blijven van ons eigen gedrag.