Het journalistieke brein onder de Oranje lawine

Lawine treft prins
Op 17 februari om 12.15 uur wordt prins Johan Friso, de tweede zoon van koningin Beatrix, off-piste door een lawine getroffen in de nabijheid van het Oostenrijkse Lech. Hij wordt na 25 minuten bevrijd, gereanimeerd en naar de universiteitskliniek in Innsbruck gebracht. Daar blijft hij op de intensive care in coma. Op de Nederlandse tv verschijnen extra journaals. Sommige buitenlandse media melden dat de prins een schedelbasisfractuur heeft of dat hij ‘hersendood’ is.

RVD terughoudend
De Rijksvoorlichtingsdienst deelt dezelfde middag mee, dat ‘volgens de behandelende artsen pas over enkele dagen een prognose kan worden gegeven’. De dagen daarna wordt steeds gemeld dat Friso’s toestand ‘stabiel maar niet buiten levensgevaar’ is.

Scoop Jannetje Koelewijn
NRC Handelsblad opent op 18 februari met de kop ‘Hoe zal het brein van Friso zich houden?’ Redacteur Jannetje Koelewijn, die toevallig in Innsbruck verblijft, doet verslag van een gesprek dat haar man, de gepensioneerde neuro­chirurg Kees Tulleken, heeft met zijn collega Claudius Thomé. Tulleken is in het ziekenhuis voor een congres. Koelewijn, die zich bekendgemaakt heeft als journalist, meldt dat de ademnood waarin de patiënt verkeerde ‘het enige serieuze probleem’ is. Maar er is geen sprake van een schedelbasisfractuur, er zijn geen verwondingen aan het lichaam en de CT-scan vertoont geen bijzonderheden. Voor de zuurstofvoorziening lijkt het ‘redelijk gunstig’ dat de temperatuur laag was toen Friso onder de sneeuw vandaan kwam. ‘Als het brein niet gaat zwellen, is dat een goed teken’, maar pas na 24 uur valt daar meer over te zeggen. Samengevat: de toestand is ernstig maar er zijn ook lichtpunten.

Discussie breekt los
Het artikel in NRC Handelsblad leidt tot veel kritiek. Schonden Thomé en/of Tulleken het medisch beroepsgeheim? Was de voorstelling van zaken niet te gunstig? Was Thomé, zelf geen behandelend arts, wel een goede bron? Had Koelewijn van publicatie moeten afzien? Of haar artikel moeten uitstellen totdat ze meer wist?

Nieuwslawine
Omdat er verder weinig nieuws is, krijgen bijkomstigheden alle aandacht: de Oranjes in Lech, de reacties van dorpsbewoners, de risico’s van off-piste skieën, reddingsacties, medische complicaties en verhalen over het leven van Friso die aan necrologieën doen denken. Ook de internationale pers stort zich op Lech en Innsbruck. De Oostenrijkse Kronen Zeitung meldt dat de prins uit zijn coma is ontwaakt.

Publish and be damned
De kritiek op NRC Handelsblad zwelt aan. In WNL-Avondspits verwijt Joost Eerdmans de krant die anderen zo graag de les leest ‘riooljournalistiek’. De NRC krijgt honderden reacties, meest van verontruste lezers. Er zijn meer dan honderd opzeggingen. Hoofdredacteur Peter Vandermeersch: wij zijn er om nieuws te publiceren en hier was sprake van informatie die ‘wilde geruchten’ corrigeerde. Er is bovendien een maatschappelijk belang: de gezondheid van de prins kan invloed hebben op het functioneren van koningin en kroonprins. De krant is zorgvuldig te werk gegaan door de reportage in de ik-vorm te publiceren en transparant geweest over de werkwijze. NRC-ombudsman Sjoerd de Jong meent dat ‘een feitelijk, duidend nieuwsbericht’ beter was geweest.
vast in Lech

Ondertussen zit de koninklijke familie vast in Lech. Alleen NOS, RTL, SBS, ANP, GPD en De Telegraaf zijn al met zo’n twintig man paraat. De jaarlijkse fotosessie is uiteraard afgelast maar de media kunnen alle bewegingen van koningin, prinsen en prinsessen volgen. Als de familieleden op ziekenbezoek gaan wapenen ze zich met zonnebrillen. Toch kunnen sommige verslaggevers van hun gezicht aflezen hoe het met Friso gaat. Als iemand geen zonnebril op heeft, is dat een goed teken. Het verzoek van de koninklijke familie om de privacy te respecteren heeft enig effect, al neemt de belangstelling na enkele dagen natuurlijk ook vanzelf af. Overigens bestaat de indruk dat de familie soms bewust voor de hoofdingang van het ziekenhuis kiest om zich te laten zien.Volgens de woordvoerder van het ziekenhuis gedragen de wachtende journalisten zich correct. ‘Ze roepen geen vragen naar passerende familieleden.’

Schaamte
Zoals gebruikelijk volgt na enkele dagen een tweede golf verhalen, nu over de vraag of al die publiciteit niet overdreven is. In zijn blog verdedigt NOS-hoofdredacteur Marcel Gelauff de ruime aandacht voor Friso als ‘een logische keus’. Miljoenen mensen kijken naar de journaals. Historicus Henri Beunders spreekt in De Telegraaf van ‘morele paniek’: mensen willen alles weten maar schamen zich daar ook voor.

Schending beroepsgeheim
Medici als Ben Crul, oud-hoofdredacteur van Medisch Contact, verwijten Tulleken schending van het medisch beroepsgeheim. De beroepsorganisatie van artsen KNMG noemt zijn handelwijze ‘onzorgvuldig’ en de inspectie wil een gesprek met hem. DWDD, Pauw&Witteman en Nieuwsuur besteden uitvoerig aandacht aan de zaak. Tullekens verweer is dat hij ‘het incorrecte beeld’ dat in de media heerste wilde bijstellen. Hij zou alleen de positieve informatie met zijn vrouw hebben gedeeld en niet ‘de minder positieve berichten’ die er ook waren. Tulleken, die weet dat sommigen hem een ‘pathologische optimist’ vinden, sluit niet uit dat Friso ooit weer normaal kan functioneren. Hij beseft dat hij de geheimhouding geschonden heeft, maar ‘soms moet je van protocollen afwijken’. Bovendien ‘wil iedereen meeleven’. Tulleken hekelt de secrecy van de RVD.

‘Massieve hersenschade’
Op 24 februari, een week na het ongeluk, geeft het ziekenhuis in Innsbruck een persconferentie, die wordt bijgewoond door een vijftigtal journalisten, ook van buitenlandse tv-stations. Het hoofd van het behandelteam deelt mee dat de hersenen van Friso ‘langere tijd onvoldoende voorzien waren van zuurstof’ en dat ‘een reanimatietijd van 50 minuten erg lang, wellicht zelfs te lang’ was. Er is ‘grote schade in de hersenen’ en onzeker is of Friso ‘ooit weer bij bewustzijn zal komen’. RTL4 en andere media laten deskundigen aan het woord die menen dat Friso hersendood is.

Feiten en interpretatie
Na het verontrustende nieuws uit Innsbruck geeft hoofdredacteur Vandermeersch van NRC zijn lezers opnieuw tekst en uitleg. De feiten die de krant de dag na het ongeluk heeft gemeld klopten maar de motivatie van neurochirurg Tulleken, die vooral wilde geruststellen, ‘hadden we beter moeten inschatten’. Door daarin mee te gaan is ‘onbedoeld een te positief beeld’ ontstaan. De krant heeft Thom Meens, voormalig Volkskrant-ombudsman, gevraagd de berichtgeving door te lichten.

Misbruikt
Tien dagen na de publicatie van Koelewijn ontkent neuroloog Thomé in Sp!ts dat hij persoonlijke informatie over prins Friso aan Koelewijn en Tulleken heeft doorgegeven. ‘Ik zal niet opsommen hoe mevrouw Koelewijn en professor Tulleken informatie probeerden te krijgen. Er is een verhaal gemaakt waarin mijn naam werd misbruikt als een soort bewijs dat ze inside informatie hadden.’ Ook Johannes Schwamberger, woordvoerder van het ziekenhuis, is verontwaardigd over het optreden van Koelewijn ‘op ons terrein’. ‘Vip of niet’, zegt Schwamberger tegen Villamedia, ‘het ziekenhuis doet nooit mededelingen buiten de familie om. Ik kan me niet voorstellen dat professor Thomé dat wel zou doen. Hij weet dat hij dan ontslagen kan worden.’ De hoofdredactie van NRC Handelsblad houdt vol dat het verslag over de ontmoeting met Thomé exact is verlopen zoals Koelewijn heeft beschreven en dat Thomé’s ontkenningen ‘de waarheid geweld aandoen’.

Nieuws creëert meeleven
De Telegraaf heeft het nieuws uit Oostenrijk steeds groot gebracht, ook met videobeelden op de website. Op 25 februari, de dag na de jobstijding uit Innsbruck, kopt de nog altijd broadsheet verschijnende krant over de volle breedte: ‘HARTVERSCHEUREND’. Daaronder een grote foto van vier treurige gezichten: Constantijn, Beatrix, Mabel en Willem-Alexander. Een tweede kop stelt vast: ‘Nederland steunt koninklijke familie’.

Friso naar Londen
Op donderdagmiddag 1 maart wordt prins Friso per vliegtuig overgebracht naar het door beveiligers goed bewaakte Wellington Ziekenhuis in Londen. Voor het NOS Journaal van 20.00 uur komt het item op de zesde plaats. De Volkskrant en NRC zetten het nieuws de volgende dag op pagina 6. De aandacht van de media heeft zich verplaatst van Innsbruck naar Den Haag, waar de bezuinigingskoorts heeft toegeslagen.

Commentaar: Vermijd eigen partner als (mede)bron
• De RVD verzorgt de communicatie over publieke optredens van het koninklijk huis, met name van koningin, kroonprins en prinses Máxima. Normaal bericht de RVD dus niet over Friso, die geen lid is van het koninklijk huis. Maar omdat in Lech de hele familie bij elkaar was, lag het voor de hand dat de RVD optrad als woordvoerder. Het ziekenhuis in Innsbruck gaf op 24 februari zelf een persconferentie maar wel in overleg met de RVD, Friso’s echtgenote Mabel en de koningin.

• Had de RVD of het ziekenhuis niet beter elke dag een medisch bulletin kunnen uitgeven? Dat hangt ervan af. Als er geen eenduidig nieuws is, kun je beter zwijgen. Bovendien betrof het hier niet het staatshoofd, maar een gewoon familielid. Afgezien daarvan: de familie hoort te beslissen over wat, al dan niet via de RVD, vanuit de intensive care naar buiten komt.

• In verschillende binnen- en buitenlandse media was sprake van overdosering, speculatie of sensatiezucht. Camera’s zoomden genadeloos in op de bedroefde gezichten. Waarom veroorzaakte dat ene artikel in NRC Handelsblad dan zoveel commotie? De reden is waarschijnlijk dat zowel NRC-lezers als concurrerende media nauwlettend volgen of deze ‘kwaliteitskrant’ zich wel aan de eigen normen houdt. Misschien was er ook wel jalousie de métier in het spel.

• Jannetje Koelewijn had geluk dat ze net in het ziekenhuis was toen het nieuws over Friso bekend werd. Ze heeft geprobeerd zorgvuldig te zijn door uitvoerig overleg met de eindredactie en openheid over de gang van zaken. Haar bericht was voorzichtig positief, maar pas door tv-interviews met haar man achteraf bleek hoezeer deze bewust een optimistische beeldvorming had beoogd, ook door sommige gegevens wel en andere niet mee te delen.

• Boven het artikel van Koelewijn stond dat ze met de ‘behandelend arts’ had gesproken. Dat was niet haar fout, maar een
– niet onbelangrijk – misverstand van de eind­redactie die dat later heeft gecorrigeerd.
• Hoofdredacteur Peter Vandermeersch zei in DWDD: ‘Dit nieuws staat recht tegenover wat de RVD ons probeert wijs te maken’. Ook Tulleken liet zich in die geest uit. Gezien het nieuws van de persconferentie op 24 februari houdt dit motief geen stand. De RVD hield zich aan het beleid dat de behandelende artsen met de familie waren overeengekomen. En wat de correctie van geruchten betreft: het is onbegonnen werk alle onzin die over de koninklijke familie wordt geschreven te corrigeren.

• Volgens Vandermeersch was een maatschappelijk belang gediend met de publicatie op 18 februari. Dat geldt inderdaad voor het ski-ongeluk als zodanig. Maar dat betekent niet dat het publiek zonder toestemming van de familie allerlei – soms moeilijk interpreteerbare – medische details moet en wil weten.

• Achteraf kan men zich afvragen of Koelewijn niet beter de redactie had kunnen bellen om de namen en telefoonnummers door te geven van mogelijke bronnen. Een collega met meer distantie had dan de zaak kunnen overnemen. Over het algemeen is het niet wenselijk dat een verslaggever de eigen partner als (mede)bron gebruikt. (PH)