Een schatkamer 
van beelden

Drie weken duurt de verhuizing van de laatste vier miljoen foto’s en tijdschriften. De eerste acht miljoen foto’s zijn eind 2009 al naar het depot in Den Haag verkast. De operatie van het laatste deel is minutieus voorbereid. Dozen, kisten, archiefkasten, beschreven en gestickerd, opdat elke foto straks weer volgens het unieke coderingssysteem gemakkelijk terug te vinden is.

Niets wordt aan het toeval overgelaten. Maar verrassingen zijn er wel. Zo kwam bij het inpakken rijkskanselier Otto von Bismarck van Duitsland boven tafel. Op een foto uit 1887. Een medewerker ontdekte onder het portret een handgeschreven tekst. ‘Voor mijn lieve vriend minister Schaepman’. Getekend Bismarck.

‘Bij een dergelijke verhuizing word je extra alert’, verklaart Spaarnestad-directeur Peter van den Doel de ontdekking. ‘Je let op ongewone beelden. Er gaat ineens heel veel door je handen.’

Van den Doel gunt zich even tijd, terwijl elders in het langgerekte gebouw aan het Groot Heiligland kisten met opschriften Fragile en Handle with Care bij de trap worden gezet, klaar voor vertrek naar het Nationaal Archief in Den Haag. De kisten zijn binnenin bekleed met schokbestendig piepschuim, ter bescherming van kwetsbare glasnegatieven en vintage prints. Verhuiswagens met speciale luchtvering zorgen voor een veilig vervoer van Nederlands oudste en omvangrijkste collectie pers- en documentaire foto’s. Per 1 april moet de operatie zijn voltooid. Ruim een eeuw na de oprichting in 1906 is het immense fotoarchief uit Haarlem vertrokken en ondergebracht ‘op de beste plek van Nederland’, een goed beveiligd en klimatologisch gecontroleerd depot­gebouw in Den Haag.

‘Een uiterst goede deal’, oordeelt Van den Doel over de samenwerking, die in november 2010 formeel met handtekeningen werd bezegeld. De intentie om samen verder te gaan was al in een vroeg stadium uitgesproken. Ruim twee jaar eerder was rijksarchivaris Martin Berendse van het Nationaal Archief door Van den Doel uitgenodigd om in Haarlem langs te komen voor een vrijblijvend bezoek. Berendse herkende direct de grote cultuurhistorische waarde van de collectie en stelde tot Van den Doels ‘grote blijdschap’ een inhoudelijke samenwerking voor. Het was een gesprek op het goede moment met de juiste man: ‘Ik heb geen moment geaarzeld.’

De Spaarnestad-directeur speelde al langer met de gedachte om de toekomst van het archief veilig te stellen door natuurlijke partners te zoeken. Het archief kon niet behouden blijven, omdat de mogelijkheden en middelen in Haarlem ontbraken. ‘We waren er snel uit’, zegt Van den Doel. ‘Zij hadden de ruimte en wij allebei de wil tot samenwerking.’

Met behoud van naam draagt Spaarnestad Photo eigendom en beheer van de foto’s aan het Nationaal Archief over. De exploitatie van de beeldrechten blijft in handen van het Spaarnestad-archief en de daaruit voortvloeiende opbrengsten komen ten goede aan de collectie. ‘Wij kunnen ons helemaal richten op de verkoop van beelden. En zo hoort het ook: foto’s moet je niet alleen bewaren, wij willen dat ze worden gepubliceerd. Daar zijn ze ooit voor gemaakt.’

De twaalf miljoen foto’s krijgen een plaats in een depot ‘zo groot als een voetbalveld’, zegt van den Doel. Het Nationaal Archief bewaart in deze en andere ruimten drie miljoen foto’s van zijn eigen collectie. Het grootste deel van het depot zal na de plaatsing van het Spaarnestad-archief zijn gevuld, het resterende deel is bestemd voor eventueel nog te verwerven collecties. Foto’s en dia’s verblijven er onder ideale omstandigheden. De klimaatregeling is optimaal (18 graden Celsius en 45 procent relatieve luchtvochtigheid). Voor kostbaarder foto’s is een aparte ruimte gemaakt, waar de temperatuur constant op 13 graden Celsius wordt gehouden. Een ander depot wordt geschikt gemaakt voor de opslag van bijzonder kwetsbaar kleurmateriaal, dat het beste bewaard kan blijven onder een temperatuur van 3 graden Celsius. Tot slot is er een mogelijkheid tot het invriezen van beeldmateriaal dat dreigt te vergaan, in afwachting van restauratie.

De samenvoeging leidt opgeteld tot een collectie van naar schatting vijftien miljoen beelden, een van de grootste fotoarchieven in Europa. De collecties sluiten goed op elkaar aan. Spaarnestad is een schatkamer van foto’s die een breed beeld geven van zowel de Nederlandse als de wereldgeschiedenis. Foto’s van grote historische gebeurtenissen, zoals de moord op president Kennedy, zijn er te vinden naast beelden uit het dagelijkse leven, zoals pottenbakkers in Basoetoland en spelende kinderen in de Jordaan. Het archief is qua samenstelling en breedte vrijwel onovertroffen en te vergelijken met bekende archieven als het Amerikaanse Bettman en Engelse Hulton Deutsch. De officieuze slogan van de organisatie luidt dan ook: ‘Als Spaarnestad het niet heeft, dan is het niet gebeurd.’

De kern van de collectie is het fotoarchief van de Haarlemse tijdschriftenuitgeverij De Spaarnestad, het latere VNU. Ze werd in 1906 opgericht en maakte naam met bladen als de Katholieke Illustratie, Libelle, Beatrijs, Margriet en Panorama. Talloze kleine en grote deelcollecties zijn in de loop van de jaren toegevoegd. Spaarnestad beheert intussen de archieven van het ANP, ’t Sticht en het Nationaal Foto Persbureau, maar ook de collecties van Het Leven, Elsevier, VT Wonen, Trouw, Het Parool en Hollandse Hoogte. Daarnaast ligt er werk van gerenommeerde individuele binnen- en buitenlandse fotografen, waaronder Ed van der Elsken, Aart Klein, Ansel Adams, Henri Cartier-Bresson en Sebastiao Salgado. Bijna tweehonderdduizend beelden zijn de afgelopen jaren gedigitaliseerd en voor downloaden beschikbaar gemaakt.

Het Nationaal Archief is de beheerder van een aantal fotoarchieven, waaronder het Anefo-  fotoarchief. Ook bezit het specifieke collecties, zoals die van de Arbeidsinspectie, de Rijksvoorlichtingsdienst, de KNVB en Rijkswaterstaat. De samenwerking met Spaarnestad Photo past in het gewijzigde beleid, dat de verwerving van historisch fotomateriaal stimuleert. ‘De collecties vullen elkaar naadloos aan’, constateert directeur Van den Doel, die hoopt te profiteren van de landelijke naamsbekendheid en reputatie van het Nationaal Archief.

Ook bij het Nationaal Archief wordt de samenwerking met enthousiasme begroet. Directeur Berendse zegt: ‘Met de collectie van Spaarnestad Photo erbij is de collectie van het Nationaal Archief enorm verbreed. Ze bevat allerlei materiaal dat wij niet hadden. De cultuurhistorische waarde van het Spaarnestad-archief, met 140 deelcollecties, is groot.’

De samenwerking zal zijn eerste vruchten afwerpen in het omvangrijke digitaliseringsproject ‘Beelden voor de Toekomst’. Een kerncollectie van het Nederlands visueel erfgoed wordt de komende jaren geconserveerd en gedigitaliseerd. De beelden zijn afkomstig van het Nationaal Archief, Het Instituut voor Beeld en Geluid en het Filmmuseum. De ingebrachte selectie van het Nationaal Archief wordt aangevuld met Spaarnestad-foto’s.

Spaarnestad-directeur Van den Doel hoopt na 1 april al zijn tijd te kunnen besteden aan het bedienen van zijn klanten. De afgelopen jaren waren dat in de eerste plaats uitgevers van boeken, maar ook krantenredacties en reclamemakers deden vaak een beroep op het archief. Hij zegt goede hoop te hebben dat de exploitatie winstgevend zal worden. ‘Je ziet op dit moment een revival van nostalgische beelden’, verklaart hij. ‘De markt opent zich weer.’

De organisatie zal kleiner zijn dan in Haarlem, waar tot voor de verhuizing ruim dertig vaste en vrijwillige krachten actief waren. In Den Haag zullen straks twintig mensen zich voor het fotoarchief inzetten, onder wie veel vrijwilligers. ‘Tot mijn stomme verbazing hebben alle vrijwilligers aangegeven van Haarlem naar Den Haag te willen reizen’, zegt Van den Doel. ‘Ze zijn trouw en bijzonder gemotiveerd. En ze vinden fotografie heel leuk, net als ik. Ik zal iedere dag met plezier in de trein stappen. We verlaten Haarlem na al die jaren met bloedend hart, maar we weten dat het voor de collectie alleen maar beter wordt.’

——-