|
NVJ voorpagina Adres
Nieuwsoverzicht
Nieuwsarchief
Adres, contact
Secties: zie rechts
Over
de NVJ
Algemeen
Cao's /
Statuten
Individuele hulp
Internationaal
Lidmaatschap
Onderdelen
Perskaarten
Secretariaat
Stemlokaal
WieIsWie bij de NVJ
Contributievoordeel
NVJ-verzekeringen
Extern:
NVJ-archief (IISG)
Thema
C2000
|
|
Terug naar nieuwsovericht
Persvrijheidsdag 3 mei
Lezing Hans Verploeg
Stand van zaken rondom
Persvrijheid in binnen- en buitenland
*
En voorlopige resultaten van het onderzoek naar bedreigingen van
journalisten in Nederland
Bijdrage Hans Verploeg aan Persvrijheidlezing namens Free Voice en Freedom
House
Persvrijheid-cijfers zijn niet makkelijk te duiden. Ik begin daarom met u
één concreet voorbeeld te geven over de persvrijheid: de situatie op Cuba.
In maart 2003 gebruikt het Castro-regiem de wereldaandacht voor Irak om 77
vermeende tegenstanders, waaronder een groot aantal journalisten, te
arresteren. Als wereldbreed protest uitblijft, worden de dissidenten
binnen twee weken door Castro’s eigen rechters tot draconische straffen
veroordeeld. Uitzichtloze straffen van 14 tot 27 jaar, bedorven voedsel,
mentale martelingen en vernederingen. Alles gericht op het breken van
lichaam en geest.
Castro is succesvol in het bespelen van de Westerse media. Als geen ander
weet de dictator de aandacht af te leiden van hetgeen zich achter de
façade op de politiebureaus en in de gevangenissen afspeelt. De Verenigde
Naties, Westerse regeringen maar ook media kijken de andere kant op.
En toch, nergens is de kneveling van het vrije woord sinds 18 maart 2003
zo zichtbaar voor de gehele wereld als op Cuba. 21 journalisten verblijven
vandaag in Castro’s kerkers. Zij die de gevangenis al in gingen met een
kwaal, zagen die erger worden, anderen zijn er ziek geworden. Echte
medische behandeling wordt mondjesmaat gegeven. Eén illustratie van de
onmenselijke behandeling is dat van de journalist Adolfo Fernadez Sainz
van het onafhankelijke persbureau Patria. Sainz is vijftien jaar
gevangenis opgelegd, 51 jaar oud , hij lijdt in zijn cel aan longemfyseem,
niercystes, maagverzakking, hoge bloeddruk en prostaatvergroting. Al zijn
gewrichten zijn aangetast door artritis. Sinds zijn verblijf in de
gevangenis, maart 2003 is hij 20 kg verloren. Hij krijgt onvoldoende
medische verzorging. Misschien wordt hij vrijgelaten als ze denken dat hij
dood gaat.
In internationale kringen van journalistenorganisaties is er weinig
kritiek op het Castro regiem te horen. Hun Latijns-Amerikaanse
lidorganisaties - vaak gepolitiseerd i.p.v. geprofessionaliseerd - houden
niet van onze kritiek op de geüniformeerde onderdrukkers in Cuba. Deze
lamlendige houding geldt gelukkig niet voor Freedom House, het Franse RSF
en het Noord-Amerikaanse CPJ. Samen met deze organisaties en Nederlandse
groeperingen en enkele politici voeren we sinds maart 2003 actie voor de
vrijlating van de journalisten en de overige dissidenten. We hebben
voorlopig voorzieningen voor humanitaire hulp. Nu nog een effectief
Europees optreden om hu vrijlating te bewerkstelligen.
De stand van de persvrijheid
Onvermijdelijk liggen er de namen van vermoorde en omgekomen journalisten.
Het klinkt voor ons bijna ondenkbaar maar het dossier van Theo van Gogh
ligt bij de internationale databanken alweer midden in de stapel.
Afgelopen vrijdag is de veertiende journalist van dit jaar vermoord met
een schot door het hoofd. Zijn naam: Sivaram; een columnist en journalist
van de Daily Mirror op Sri Lanka.
De meest voorzichtige telling van het Committee to Protect Journalists (
www.CPJ.org ) komt gedocumenteerd* op 56
gedode journalisten in 2004. In 2005 zijn er zoals gezegd tot op heden 14
journalisten omgekomen. Vijf collega’s zijn ontvoerd. Eind 2004 zitten er
wereldwijd 112 journalisten vanwege hun werk in de gevangenis.
* het International Press Institute IPI (wereldorganisatie van
hoofdredacteuren, www.freemedia.at
)komt op 78 in 2004 gedode journalisten en de Internationale Federatie van
Journalisten ( www.IFJ.org ) op 129. De
IFJ telt ook vertalers, lijfwachten en ondersteunend personeel mee. Onze
poging tot een gezamenlijke normering van de tellingen te komen zijn tot
nu toe zonder resultaat gebleven. Om een theoretisch voorbeeld te geven:
CPJ telt een journalist die met een vliegtuig onderweg verongelukt niet
mee. Als het vliegtuig wordt neergeschoten en de journalist daarbij omkomt
wordt zijn dood wel meegeteld.
De persvrijheid in Nederland, België of bijvoorbeeld de VS staat op zich
niet ter discussie. Nederland bevindt zich in de voorhoede van de
persvrijheidlanden, de VS, het Verenigd Koninkrijk en Duitsland in het
peloton. Frankrijk komt daar weer achteraan.
Er zijn echter scheuren in het glanzende oppervlak. Wereldwijd neemt de
persvrijheid af. Ook in een democratisch bestel kan persvrijheid niet meer
als een gegeven worden beschouwd.
Er is in de democratische landen een klimaat - politiek en maatschappelijk
- waarin de journalistiek onder druk staat. In democratische landen lijkt
er sprake van een overheid die de journalistiek en de media niet meer
aanvaardt als een lastige maar onmisbare luis in de pels. Er zijn
overheden die eigen onmacht soms trachten te maskeren door de media aan te
vallen. Overheden die als het ware via management by speech media proberen
te betuttelen. Overheden die het werken bemoeilijken door irritant
optreden van politie en of justitie.
Er groeit in sommige westerse landen een patroon dat journalisten, zeker
als het gaat om de verslaggeving bij gewapende conflicten, bijna moeten
getuigen van hun vaderlandsliefde. Ook de bronbescherming staat onder druk.
Een voorbeeld uit eigen land: een minister-president, enkele andere
bewindslieden alsmede de burgemeester van deze stad die in de weken na de
moord op Theo van Gogh en de politiebelegering in het Laakkwartier de
media verwijten te veel nadruk te leggen op de confrontatie tussen groepen
in de samenleving. Een verwijt dat de Tweede Kamer voorzitter afgelopen
zaterdag in zijn toespraak tot HM de Koningin onderstreept als hij stelt
dat de media tegenstellingen vergroten. Ik wist niet dat de Tweede Kamer
bij monde van de voorzitter zo eensgezind negatief oordeelt over media.
Er is nog een andere tendens in onze samenleving. Serieuze bedreigingen
van journalisten en columnisten, ik kom daar straks op terug.
Freedom House en de werkwijze
Freedom House is tijdens de tweede wereldoorlog opgericht door Eleanor
Roosevelt en Wendell Willkie (de republikeinse presidentskandidaat
tegenover Franklin Roosevelt in 1940). Aanvankelijk als instituut voor de
verdediging van de democratische waarden tegen fascisme en communisme.
Sinds 1980 publiceert Freedom House jaarlijks gedegen onderzoek naar de
persvrijheid in de 194 landen aangesloten bij de VN.
Ik moet u de werkmethode van Freedom House uitleggen.
Bronnen
De bronnen van Freedom House zijn correspondenten, eigen onderzoekers,
mensenrechtenorganisaties, verslagen van overheden en onafhankelijke
instellingen, media en het mede door ons opgerichte clearinghouse IFEX.
Criteria
Freedom House gebruikt de volgende criteria bij het jaarlijkse onderzoek.
Vertrekpunt is de kleinste maar tegelijkertijd ook meest universele
eenheid: het individu.
Dit wordt bewust gedaan omdat in communistische landen maar ook in een
aantal ontwikkelingslanden het nationale belang, het volk en/of bepaalde
culturele patronen, begrippen zijn om persvrijheid in te dammen.
Tevens is het individu uitgangspunt in de Universele verklaring van de
rechten van de mens, artikel 19 van het VN verdrag. Alle 194 landen, de
meest democratische staten tot en met de meest autoritaire landen, hebben
zich via de aansluiting bij de VN op dit persvrijheid en
informatievrijheid artikel vastgelegd. Vast staat dat economische
onderontwikkeling de omvang en soms de kwaliteit van nieuwsstromen
limiteert. Maar dat is wat anders dan dat de persvrijheid door overheden
aan banden wordt gelegd. Het aspect van economische achterstand wordt door
FH dan ook niet geaccepteerd als een verklaring voor gecentraliseerde
staatscontrole op de inhoud van nieuws en informatie. Er zijn arme landen
met een acceptabel persbestel en ontwikkelde landen waarvan de overheid de
onafhankelijkheid onderdrukt.
De Freedom House-gegevens zijn nimmer een analyse van de kwaliteit van de
pers – als die op zo’n wereldschaal al te meten zou zijn – of van de wijze
waarop de media al of niet voldoen aan een ethische standaard.
In nog al wat landen wordt "de verantwoordelijkheid van de pers",
gehanteerd om regeringscontrole op de inhoud van media uit te oefenen of
uit te breiden. Media die volstrekt onverantwoordelijk handelen bewijzen
volgens Freedom House op lange termijn de eigen geloofwaardigheid geen
dienst. Ze vormen een onvermijdelijk schaduwzijde van een vrij persbestel.
Een vrij persbestel is niet perfect. Maar evenals voor de democratie geldt:
er is geen beter model.
Ook in Nederland laait de discussie over de pers steeds op na bepaalde
publicaties. Onze mening is dat de media in ons land anno 2005 met de nu
bestaande instituten: Raad voor de Journalistiek, nieuwsmonitor en
debatbureau, een maximale grens van zelfregulering hebben bereikt. Met
instemming citeer ik uit het Freedom House rapport 2005: Een overheid die
met een verwijzing naar de ‘verantwoordelijkheid van de media’ de pers aan
banden legt is erger dan een krant of tv station dat onethisch handelt.
Methoden van onderzoek
Bij het FH onderzoek naar de persvrijheid per land worden punten, zeg maar
strafpunten toegekend, meer punten voor minder persvrijheid. De score per
land is gebaseerd op het totaal van punten voor drie categorieën. De
totaalscore van strafpunten ligt dus tussen de 0 en 100.
• het rechtssysteem en het legale klimaat: 0 tot 30 punten
• politieke invloed: 0 tot 40 punten
• economische druk 0 tot 30 punten
Per land resulteert dat in een status van de persvrijheid:
• vrij 0-30
• gedeeltelijk vrij 31-60
• geen persvrijheid 61-100
Enkele relevante gegevens uit het 25e rapport. Mijn toelichting is geen
feestrede.
Voor het derde jaar in successie is er wereldwijde afname van de
persvrijheid.
FH constateert dat de persvrijheid in een aantal belangrijke landen
waaronder de VS een terugval vertoont. In voormalige Sovjet gebieden, Azië
en Afrika wordt de pers nieuwe belemmeringen opgelegd. Vooruitgang wordt
door FH geconstateerd in de Oekraïne en Libanon.
Nogmaals, voor de omvang van de persvrijheid of het ontbreken ervan
hanteert FH drie categorieën: vrij, gedeeltelijk vrij en geen persvrijheid.
Van de 194 bij de VN aangesloten landen scoren er 75 vrij, 50 landen
gedeeltelijk vrij en 69 landen geen persvrijheid. In percentages: 39% vrij,
26% gedeeltelijk vrij en 35% geen persvrijheid.
Afgezet op bevolkingsomvang is het beeld bijzonder somber:
17% van de wereldbevolking leeft in landen met persvrijheid, 38% in landen
met gedeeltelijke persvrijheid en 45% (43% in 2003) van de wereldbevolking
kent geen persvrijheid.
Onder de laatste categorie vallen landen met meer dan 61 punten:
China 82 punten 42 gevangen journalisten
Cuba 96 punten 21 gevangenen,
Birma 96 punten 17 gevangenen
Eritrea 91 punten 13 gevangenen
Noord Korea 97 punten ?
Maar ook Rusland met 68 punten wordt door FH gekend tot de landen zonder
persvrijheid. India komt met 38 punten in de categorie gedeeltelijke
persvrijheid.
Dichterbij huis: Finland, IJsland, Zweden komen er uitmuntend uit met elk
9 punten. Vervolgens Denemarken en Noorwegen met elk 10 en dan een derde
groep met België, Luxemburg, Zwitserland en Nederland met elk 11 punten.
Duitsland en het Verenigd Koninkrijk komen daarna. Een volgende groep is
Frankrijk, Spanje, Polen en Slovenië. Oost-Europese landen als Hongarije
en Slowakije doen het verrassend goed. Dat geldt niet voor Roemenië Bosnië,
Bulgarije, die staan evenals Italië in de categorie gedeeltelijk vrij.
Italië bevindt door de invloed van de premier Berlusconi op de media sinds
2003, in de categorie gedeeltelijke persvrijheid met 35 punten, 3 punten
minder dan India.
Israël, Zuid Afrika en Griekenland bevinden zich in de staart van de vrije
categorie.
Opmerkelijke terugval is te zien in de persvrijheid van Pakistan, Kenya,
Mexico, Venezuela en de VS. In generieke termen toont de VS grote
persvrijheid. Toch staat het land op de wereldranglijst niet meer bij de
top van de vrije landen. Ik ga wat dieper door op de FH- analyse van de
persvrijheid in de VS. Niet vanuit een gemakzuchtig anti-Amerikanisme.
Het land is voor ons vaak een baken als het gaat om persvrijheid alsmede
de ontwikkeling van media. De teruggang van de persvrijheid in de VS wordt
mede veroorzaakt door strafrechtelijke vervolging van journalisten in de
VS die weigeren hun bronnen prijs te geven. De lijst van gevangen
journalisten over 2004 meldt een tv-journalist in de VS die zes maanden
moest uit zitten voor het beschermen van zijn bron. De spanning tussen
Justitie en journalisten loopt op omdat het OM steeds vaker hun
aantekeningen, bandmateriaal en vertrouwelijke gesprekken wenst te
gebruiken in strafzaken. In 32 staten is er sprake van een vastgelegd
verschoningsrecht maar er is geen federaal recht zoals dat wel geldt voor
artsen en geestelijken. Ook het Supreme Court heeft tot nu toe het
verschoningsrecht van journalisten in strafzaken niet erkend.
Ook de inhoud van met name de beeldmedia staat ter discussie.
Freedom House vermeldt de hoge boetes tot 1.18 miljoen dollar die het
Amerikaanse Commissariaat voor de Media (Federal Communications Commission
FCC) kan opleggen na het uitzenden van ‘onbehoorlijk materiaal’. Het
voorbeeld van de blote borst van Janet Jackson met een boete van 550 000 $
voor CBS haalde de wereldpers. ABC Network besloot op het laatste moment
de film Saving Private Ryan niet uit te zenden. Een publieke omroep haalde
stevige uitdrukkingen uit een interview met soldaten in een documentaire
over de strijd in Irak
FH verwacht dat het Congress dit jaar via wetgeving de FCC in staat stelt
het toezicht op gesloten kabelsystemen en satellietzenders te verruimen
alsmede om nog hogere boetes op te leggen. Voorvechters van free speech
zullen zich zeker tegen het laatste verzetten.
De drempel om in de VS media en journalisten te vervolgen wegens laster,
smaad en haatzaai ligt hoger dan in Europa. Meestal kiezen rechters de
kant van de journalist die op zoek is naar informatie die
overheidsfunctionarissen juist afschermen. Freedom House observeert dat na
11 september het legale kader aanvankelijk verandert doordat de regering
Bush veel meer informatie als vertrouwelijk bestempelt. Niettemin meldt
Freedom House dat journalisten nog in staat blijken te zijn officiële
documenten te bemachtigen over de oorlog tegen het terrorisme en de
behandeling van gevangenen in Irak, Afghanistan en Guantanamo op Cuba.
Een bijzonder zorgelijke ontwikkeling in de VS acht Freedom House het feit
dat de overheid invloed op de inhoud van media probeert te verkrijgen door
politieke commentatoren flinke financiële gunsten te verlenen. Tevens
wordt geconstateerd dat de regering Bush de praktijk van door overheid
geproduceerde nieuwssegmenten aanzienlijk heeft uitgebreid. Anders gezegd:
er komen meer programma's van een zogenaamd onafhankelijk journalist die
achteraf blijkt te zijn ingehuurd door de overheid.
Het FH rapport 2004 en Nederland
De 11 punten van ons land worden als volgt door Freedom House toegedeeld,
1 punt voor het legale klimaat , 6 punten voor politieke invloed en 4
punten voor economische druk.
De persvrijheid en de vrijheid van meningsuiting liggen vast in de
grondwet. Freedom House constateert wel de mogelijke strafrechtelijke
vervolging en eventueel gevangenisstraf (artikel 111 wetboek van
strafrecht) bij belediging van de koningin en de koninklijke familie. Dat
kost ons één strafpunt. De media in ons land worden als vrij en
onafhankelijk omschreven. Over het economische klimaat constateert Freedom
House dat ondanks de hoge mediaconcentratie een groot scala aan meningen
in de gedrukte media wordt weergegeven. Ook de vrije, onbelemmerde toegang
tot internet wordt als positief beoordeeld. Dat geldt ook voor het grote
aanbod van binnen- en buitenlandse tv zenders.
Als persvrijheidincidenten in Nederland worden door Freedom House
genoemd:
• De moord op Theo van Gogh
• Dordrecht, een politieactie tegen een lokaal tv station. Ik voeg er aan
toe dat de burgemeester later excuus maakt.
• Het afluisteren van de telefoon van een Telegraaf misdaadverslaggever
door het OM.
In mijn digitale versie vindt u nog een zestal kleinere feiten die niet
zijn opgenomen in het overzicht van Freedom House.
• Opvragen banden tv-journalist als bewijsmateriaal in de Baarnse
moordzaak
• Een persverbod bij de inval van politie bij een Marokkaans gezin in
Utrecht
• Spanning tussen de media en de overheid na invoering C 2000 waarmee
directe informatie over calamiteiten en transparantie van optreden van
politie en hulpdiensten ontbreekt
• Een systeem van rode kaarten is even overwogen door de politie in ZO
Brabant. Een rode kaart voor de journalist die naar de mening van de
dienders te vaak de meldkamer van politie belt. Er zijn bovendien al
politiedistricten waaraan journalisten moeten betalen voor de
persalarmering.
• De recente inbeslagname van tv-materiaal van Omroep Brabant.
• Daarnaast lopen er nog gezamenlijke gerechtelijke procedures van NVJ en
hoofdredacties tegen het politieoptreden en in vervolg op de gijzeling van
Spits-journalist Koen Voskuil bij het Europese Hof.
Bij de moord op Theo van Gogh rapporteert Freedom House dat er in ons land
zorg leeft over de status van de vrijheid van meningsuiting en de
persvrijheid. FH constateert dat de overheid de media verwijt raciale
onverdraagzaamheid aan te wakkeren.
Onderzoek naar
de bedreigingen van journalisten
Een ontwikkeling die tot zelfcensuur kan leiden vormen de bedreigingen
van journalisten en publicisten in ons land.
De moord op Theo van Gogh leert dat doodsbedreigingen daadwerkelijk worden
uitgevoerd. Samen met criminoloog Frank Bovenkerk en de Universiteit
Utrecht waren wij op 12 oktober 2004 begonnen met onderzoek naar de
bedreigingen van journalisten. De afschuwelijke moord op 2
november benadrukt dat ook een aangrenzende groep van filmers, columnisten
en publicisten bij het onderzoek dient te worden betrokken.
Het wetenschappelijk rapport is nog niet klaar. Ik neem hier een klein
voorschot op de eerste gegevens. De interpretaties laat ik uiteraard aan
Frank Bovenkerk over. De bedreigingen zijn in een aantal gevallen dusdanig
ernstig dat de Criminele Inlichtingen Eenheid van de politie, betrokken
journalisten waarschuwt voor een levensbedreigende aanslag. De nu bekende
feiten hebben er inmiddels toe geleid dat het Nederlands Genootschap van
Hoofdredacteuren en de NVJ een spoedgesprek hebben aangevraagd met
Minister Remkes. En als de Minister van Binnenlandse Zaken het eveneens
zinvol acht kunnen wij ons voorstellen dat ook Minister Donner van
Justitie er bij wordt betrokken. De bedreigingen van journalisten vanuit
de criminele wereld is in aantal en ernst sterk toegenomen.
Overige bedreigingen worden door de respondenten soms afgedaan met het
argument dat het er altijd heeft bij gehoord. Het valt niet in het bestek
van deze dag uitvoerig in te gaan op het onderzoek. Nog niet meegenomen in
het onderzoek zijn recente incidenten. De koelbloedige klappen voor een
fotograaf door Samir A. direct na zijn vrijlating. En de politie die de
fotograaf aanvankelijk wegstuurt omdat er geen tijd is voor een aangifte.
Dan is er de recente ervaring van een televisiejournaliste die een locatie
filmend op een schoolplein een Fanta blikje gevuld met benzine over het
haar kreeg leeggestort. Vervolgens wordt een aansteker bij haar hoofd
gehouden met de woorden op te krassen.
Twee waarnemingen naar aanleiding van de reacties van de respondenten wil
ik u in het kader van de persvrijheiddag niet onthouden.
Er is - gelukkig nog klein in omvang - een aantal rechtbank-/
politieverslaggevers dat aangeeft met de onderzoekswerkzaamheden te zijn
gestopt. Een andere respondent merkt op: zulke ervaringen scheppen meteen
de ongeschreven censuurkaders waarbinnen je als onderzoeksjournalist naar
criminele feiten kunt bewegen. Je behoort dan te bewegen zonder je leven
echt op het spel te zetten.
In de digitale versie vindt u enkele voorlopige gegevens over het
onderzoek, als er nog tijd is kan ik er hier nog enkele noemen.
Wie zijn er bevraagd in het onderzoek naar bedreigingen
Ruim 6000 journalisten zijn na een eerdere oproep op Villamedia
aangeschreven. Zeventig redacties zijn benaderd. 483 respondenten hebben
schriftelijk geantwoord, 226 melden bedreigingen.
De journalisten die worden bedreigd zijn globaal te verdelen over:
• misdaadverslaggevers
• rechtbank- en politieverslaggevers
• sportverslaggevers
• fotojournalisten en cameralieden
• stadsverslaggevers
Er komt nog een deelonderzoek naar de bedreigingen aan het adres van
columnisten en publicisten.
Globaal vallen de bedreigingen te onderscheiden in:
• fysiek geweld
• doodsbedreigingen
• juridische dreigementen
De bedreiging kan zijn gericht om publicatie te voorkomen of als sanctie
op een publicatie.
Hoe wordt er bedreigd?
• E-mail
• Telefoon
• Bedreiging in persoon, geldt vooral voor herkenbare fotografen en
cameralieden
• Brief al of niet met poeder of kogel
De eerste dadergroep vormt een verrassing.
• bedrijven komen nl. op de eerste plaats (uit de taxibranche,
afvalverwerking, projectontwikkelaars en winkeliers)
• georganiseerde misdaad
• individuele criminelen
• voetbalsupporters
• extreem rechts
• overheid (met name op lokaal niveau)
• woonwagenbewoners
• politie en ME
• allochtone groepen zonder Marokkanen
• Marokkaanse jongeren
• Restgroep van boeren, hells angels, omstanders bij ongelukken, mileu-,
dieren- en natuuractivisten, drugsverslaafden.
Wij kijken uit naar het eindrapport van Frank Bovenkerk en zijn team
onderzoekers
Tot slot terug naar de persvrijheid wereldwijd en om de hoek. Als gezegd:
mondiaal is er druk, op de persvrijheid. Er moet nog heel veel gebeuren om
artikel 19 uit het handvest van de VN tot werkelijkheid te brengen. Er is
groeiende kritiek en druk van de overheden op de media. ‘Blaming the
press’ ligt politici, ook in ons land, te vaak voor in de mond. Door de
bank genomen staat onze persvrijheid er goed voor. De zelfregulering in
Nederland heeft de maximale grenzen bereikt. Het aspect van de
bedreigingen van journalisten en columnisten vraagt meer aandacht van de
overheid die zich niet over de inhoud van media hoort uit spreken maar wel
zorg dient te dragen voor de veiligheid van haar onafhankelijke
criticasters.
U kunt het persbericht en het landenoverzicht van Freedom House vinden op
www.freedomhouse.org
|
|
rechts
dit is kolom 1
|
Aanbevelingen:
-----------
-----------
-----------
-----------
Deskundigen, contact-
personen, organisaties
Login
NVJ'ers
Info
-----------
-----------
-----------
-----------
-----------
-----------
|
|
